11
2-Mavzu. PSIXOLOGIYAFANLARINI O’QITISH METODIKASI FANINING
NAZARIY MASALALARI.
REJA:
1. Hozirgi davr psixologiya fani mazmuni va mohiyati.
2. Ta'limni takomillashtirishning psixologik asoslari
3. Hozirgi davrda psixologiya fanining muhim, dolzarb vazifalari.
4. Psixologiya fanining nazariy muammolari.
Tayanch tushuchalar
Ong va faoliyat birligi, onglilik, ongsizlik, ongostilik, insonning inson tomonidan idrok qilinishi,
antitsipatsiya, reflektsiya, attraktsiya, idrok, tashqi qiyofa, muloqot, hamkorlik.
Hozirgi davrda psixologiya fani keskin o`zgarishlarni boshidan kechirayotir. Unda ichki
to’zilishi, tarkibiy qismlari, ularning o`zaro uyg`unligi, mohiyati va talqin etilishi jihatidan qayta
qurishlar, har qaysi narsa va insonga (jonli va jonsiz tabiatga) insonparvarlik psixologiyasi
qonuniyatlari hamda printsiplari asosida yondashishni tatbiq qilish namoyon bo`lmoqda. Narsa
va hodisalarga, hayvonot va insoniyatga nisbatan yangicha yondashish, ularning shaxs
tomonidan aks ettirilishini faqat onglilik holatidan kelib chiqqan holda ta'riflash bilan cheklanib
qolmasdan, balki odamning ongsizlik va ongostlilik (g`ayri ixtiyoriylik) holatlari bu borada
muayyan ahamiyat kasb etishini tushuntirish, unda bir holatdan ikkinchisiga o’zluksiz o`tib
turish tabiiy ravishda ro`y berishini ta'kidlash o`rinlidir. Chunki shu davrgacha psixologiya
fanida yetakchi printsip sifatida "ong va faoliyat birligi" hisoblanib kelindi, binobarin,
psixikaning har qaysi ko`rinishi, bosqichi, xususiyati, darajasi, xossasi, o`zaro ta'sirlanishi, bir—
birini taqozo etuvchanligi faoliyat nuqtai nazaridan baholanishi an'anaga aylandi. Natijada
onglilikdan chetlanish holatining inson hayoti uchun ahamiyati tadqiqotchining diqqat
markazidan, izlanish mavzusidan ancha o’zoqlashdi. Buning oqibatida shaxsning ongosti,
ongsizlik holatlari, bularga uning moslashishi, intilishi, bilish sababi va mayli, ruhiy tayyorligi,
ixtiyorsizligi, muvofiqlashuvi, to`siqlar va qarama—qarshiliklarga nisbatan ichki kurashi,
shuningdek, uning mexanizmlari kabi muammolar yechimi uchun qay darajada ahamiyatli
ekanligiga oqilona baho berilmadi. Aks ettirishning moddiy asoslariga suyangan holda
tushuntirish, talqin qilish nazariyalari ilmiylik jihatdan qo`pol nuqsonlarga ega bo`lmasa—da,
lekin psixikaning o`ziga xosligi, muomala xususiyatlari va ixtiyorsizlikni ta'riflashdagi
12
cheklanganligi, bir tomonlamaligi natijasida ularning ko`p jihatlarini tushuntirish imkoniyati
mumkin qadar pasaydi.
Shu narsani alohida ta'kidlash kerakki, insonning hayoti va faoliyati o`zaro o’zviy
bog`liq, biri ikkinchisini takozo qiluvchi uchta muhim manbadan, ya'ni ongsizlik, ongostlilik va
onglilik holatlaridan tashkil topgan holda hukm suradi. Shuning uchun ham insonning bir kecha
— kundo’zdagi umri ongsizlik, ongostlilik va onglilik holatlarining hukmiga tobelikda kechadi,
ularning har qaysisi qanday vazifa bajarishidan qat'i nazar ongsizlik (faol hordiq) — ongostlilik
(muvofiqlashgan izlanish) —onglilik (aqliy zo`riqish, ixtiyoriy ijod) holatlaridan iborat o’zluksiz
halqa harakatlaridan to’zilgan bo`ladi.
Insonning ongsizlik holatida ixtiyorsiz diqqat, ixtiyorsiz esda saqlab qolish, esga
tushirish, assotsiatsiyalar, obrazlar, intuitsiya, anglashilmagan mayllar, irsiy alomatlar, tasodifiy
voqealar, tush ko`rishlar, xayoliy timsollar, insonning biron—bir narsaga psixologik jihatdan
tayyorgarligi yuzaga keladi va ularning mahsuli xuddi shu jarayonda namoyon bo`ladi.
Bularning kechishi unchalik ko`p fursatni talab qilmasa—da, lekin ma'lumotlarning to`planishi
tabiiy omillar ta'sirida vujudga keladi, bu hol atrofdagi muhit bilan tanishishda muhim ahamiyat
kasb etadi, ular jismoniy a'zolarning umrini o’zaytirishga xizmat qiladi. Ijodiy mantiqiy fikrlash
shaxsga muvofiqlashgan xatti— harakatlar vujudga kelishiga puxta zamin hozirlaydi, ularni
muayyan materiallar bilan ta'minlaydi.
Odatda ongsizlik holati bilan ongli holat o`rtasida oraliq holat mavjud bo`lib, u
ongostlilik atamasi bilan belgilanadi, uning inson hayoti va faoliyati uchun qanchalik ahamiyatli
ekanligi o`rganiladi. Insonda kechishi mumkin bo`lgan faoliyat, muomala, xulq—atvor, ijodiy
tashabbus, ilhomlanish kabi jarayonlar shaxsga tobora muvofiqlashib borsa, ularning boshqaruvi
yengil ko`chsa, shakllangan, barqarorlashgan, mustahkam, puxta uquv va malakalar o`z
vazifasini bajarishga kirishsa, bularning barchasi ongostlilik holatining bevosita hukmi ostida
ro`y beradi.
Hozirgi davrda psixologiya fanining muhim, dolzarb vazifalaridan biri — bu uning
tadqiqot metodlari va printsiplarini nazariy hamda metodologik jihatdan chuqurroq tadqiq
qilishdan iboratdir. Jumladan, ko’zatish juda sodda, ikki ko`rinishga (ko’zatish va o`zini o`zi
ko’zatishga) ega bo`lgan amaliy tajriba metodi tariqasida tahlil kilinmasdan, balki uning
murakkablik xususiyatiga xos metodikalarni qamrab olish zarurligini ta'kidlab o`tish, natijalarni
qayd qilishning o`ta murakkab texnologiyasi mavjudligini, ijtimoiy psixologik yondashuvda u
alohida ahamiyat kasb etishini uqtirib o`tish maqsadga muvofiqdir.
13
Psixologiya fanining nazariy muammolari qatoriga yana insonning inson tomonidan
idrok qilinishini kiritish mumkin. Chunki insonning ayrim xususiyatlari uning yuz alomatlari,
chehrasidagi o`zgarishlar, tana a'zolarining harakatlari orqali aniqlanadi. Odamning tashqi
ko`rinishiga asoslanib, uning xarakter xususiyatlari, xislatlari yuzasidan ishonchli mulohaza
bildirish ko`p asrlik tadqiqot tarixiga ega bo`lsa—da, lekin muammoning tub ilmiy negizi
endigina kengroq o`rganilmokda. Insonning tashqi qiyofasini tahlil etish orqali uning ichki
dunyosiga baho berish bo`yicha jahon psixologlari tomonidan to`plangan natijalar
umumlashtirilsa, mazkur holatni quyidagi ko`rinishlarga ajratish mumkin:
1. Insonning tashqi qiyofasidagi har bir o`zgarish, uning aynan bir—biriga o`xshashligi,
kishining yaqqol shaxsiy xususiyati bilan o’zviy bog`liq ekanligini tushuntirishga asoslangan
analitik yoki aql—mulohazaga moyil talqin uslubi, masalan, labni qattiq qisib yurishlik —
odamning mustahkam irodaliligi alomatidir. Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot davomida ajdodlar
tomonidan to`plangan tajribalarga asoslanib, odamning tashqi qiyofasiga qarab ruhiy dunyosini
baholash.
2. Insonning tashqi qiyofasidagi (attraktsiya) ixtiyorsiz ifoda, nafosatli ko`rinish, o`ziga
mahliyo etishlik, jozibadorlik, xushbichimlilik shaxsning his—tuyg`usi xususiyatlari bilan
uyg`unligini e'tirof qilishga qaratilgan yondashuv: did bilan qiyinish, me'yori bilan o`ziga oro
berish, ibo va ishvaning tabiiyligi, guyoki uning ichki dunyosi bilan mutanosibdir. Idrok
qilinayotgan inson muayyan masofada muloqotga kirishuvchi tomonidan qay yo`sinda qabul
qilinsa, demak, uning to`g`risidagi taassurot bevosita favquloddagi holatga bog`liq bo`ladi,
chunki yoqish, yoqtirish, simpatiya — (yunoncha "sympathea" ichdan yoqtirish, ichki mayl,
iliqlik, samimiyat ma'nosini anglatadi), ichdan yoqtirmaslik, xush ko`rmaslik, antipatiya —
(yunoncha "antipatheio" simpatiyaning aksini bildiradi), — muruvvat, (yunoncha "epatheia" —
hamdardlik, xayrixohlik tuyg`usini bildiradi, o`zgalar ruhiy kechinmalariga sheriklik,
hamohanglik hissini ifodalaydi) bir lahzalik idrok qilish mahsulida o`z aksini topadi.
3. Idrok qilinayotgan tashqi ko`rinish alomatlari ilk taassurot uyg`otuvchi boshqa shaxsga
o`xshashligi tufayli tanish odamdagi psixologik xususiyatlar, xislatlar, fazilatlar, sifatlar
ixtiyorsiz ravishda notanish kishiga qiyos beriladi. Avval idrok qilingan tanish insonning barcha
ruhiy holatlari tashqi qiyofa evaziga notanishga ko`chiriladi, vaholanki, bu kezda mantiqiy tahlil,
o’zviylik talqini ishtirok etmaydi. Shuning uchun bu tarzda insonning inson tomonidan idrok
qilinishini o`xshashlikka asoslangan in'ikos deb nomlasa bo`ladi.
14
4. Tashki qiyofani idrok qilish zamirida insonning u yoki bu ijtimoiy guruhga (ishchi,
dehqon, ziyoli) aloqadorligi to`g`risida muayyan qarorga kelinsa, uning shaxsiy fazilatiga
nisbatan xuddi shu nuqtai nazardan baho beriladi va tashqi ko`rinishning ijtimoiy kelib chiqishi
bilan o`xshashligiga asoslaniladi.
Shuni alohida ta'kidlash zarurki, psixologiyada refleksiya, ya'ni o`zini o`zi anglash
shaxsning barcha hissiy, bilishga oid, irodaviy, boshqaruv xususiyatlarini oqilona baholashni
bildiradi, degan qarashlar to hozirgi kungacha davom etmoqda. Bunday yo`sindagi ilmiy talqin
qilish inson tomonidan o`zini o`zi aks ettira olishni bildiradi, xolos. Lekin o`zga kishilar uning
shaxsiy sifatlarini qay hajmda bilishadi, unda qanday baholash imkoniyati mavjud, uning
nimalarga qodir ekanligini tushuna olishadimi, degan savollarga javob berish orqali anglashning
boshqa qirralarini aniqlash mumkin. Insonlar o`zaro bir—birini idrok qilish jarayonida,
birinchidan, haqiqatan ham idrok qilinayotgan shaxsning asl ruhiy qiyofasi ifodalanishida;
ikkinchidan, shaxs o`zini aniq tasavvur qilib, to`g`ri baholay olishi; uchinchidan, shaxsning
boshqa odamlar tomonidan anglanishi ikki yoqlama in'ikos qilish jarayonining vujudga keltirishi
ma'lum bo`ladi. Shaxslarning o`zaro bir — birlarini aks ettirish jarayonining mohiyati inson
fazilatlarini qayta esga tushirish, qayta tiklash va mujassamlashtirish jarayonida o`z aksini
topadi.
Muammolar to`g`risida mulohazalar yuritilayotganda yana bir muhim jabhani tahlil qilish
juda o`rinlidir. Chet el psixologlari asarlarini tahlil qilish inson amalga oshiradigan faoliyat
maqsadini ruyobga chiqarish rejasi va modelini yaratishda o`z ifodasini topuvchi antitsipatsiya
(lotincha "anticipo" — oldindan sezish, payqash ma'nosini bildiradi) bir necha bosqichlardan
iborat ekanligi namoyon bo`lmoqda.
Antitsipatsiya hozirgi zamon rus psixologiyasida besh darajaga ajratilib o`rganilmokda:
chunonchi, anglashilmagan, subsensor (lotincha “sub” — osti va “sensis” — sezish so`zlaridan
to’zilgan bo`lib, idrok qilishning ongostki holatini anglatadi), sensomotor (lotincha “sensus
sezish, “mator” harakat degan ma'noni bildirib, nozik harakatlarni sezish demakdir), pertseptiv
(lotincha “perceptio” — idrok degan ma'noni anglatadi), tasavvur, bashorat qilish (nutq va so`z
yordamida amalga oshiriladi) kabilar. .
Psixologik bilimlarni o`zlashtirish, ulardan amaliyotda foydalanish uchun fanning barcha
sohalari bo`yicha ma'lumotga ega bo`lish lozim. Psixologiya o`qitishni qulaylashtirish faqat
metodologik muammolar yechimini qidirish bilan kifoyalanib qolmasdan, balki ta'lim berish,
o`zlashtirish, xabarlarni qabul qilishning yangi shakllari, vositalari va variantlarini yaratishni
15
ham qamrab oladi. Ayniqsa, bugungi kunda iqtidorli bolalar, aqliy salohiyati yuksak o`quvchilar
muammosi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shuning uchun iqtidorlilik bilan intellekt
ko`rsatkichi o`rtasidagi o’zviy bog`lanishlar va farqlar aniqroq tahlil qilinsa, amaliyotda
uchrayotgan nuqsonlar, qusurlar miqdori biroz kamaygan bo`lar edi.
Hozirgi davrda psixologiya sohalarining kengayishi, bu fan berayotgan bilimlardan
ijtimoiy turmushda, ishlab chiqarishda, tibbiyotda, ta'lim va tarbiya jarayonida foydalanish
ehtiyojining ortishi fanimizning mavqei, nufo’zi yanada oshayotganligidan dalolat beradi. Oliy
va o`rta maxsus o`quv yurtlarida psixologiya kursi o`qitilishining yo`lga qo`yilishi uning tatbiqiy
jihatlarini kengaytirishni taqozo qilmoqda. Ayniqsa, universitetlar va pedagogika institutlari
fakultetlarida, innovatsion kollejlarda kasbiy xislatlarni shakllantirish ahamiyatiga molik o`quv
predmeti sifatida psixologiya kursi alohida nufo’zga ega bo`lib, bo`lg`usi o`qituvchilarning
kasbiy qobiliyatlari va mahoratini tarkib toptirishda hal qiluvchi rol o`ynamokda. Shuning uchun
psixologiya kurslarini yuqori saviyada, faol, yangi, samarador metodlar yordamida o`qitish
muhim ahamiyat kasb etadi, chunki o`qitish samaradorligini oshirmasdan turib, bilimlar sifati
to`g`risida fikr yuritish mumkin emas. Yuqori malakali o`qituvchi mutaxassislar tayyorlash
sifatini oshirish uchun psixologiya o`qitishni takomillashtirish, talabalarda predmetga nisbatan
qiziqish uyg`otish zarur.
Yuqorida bildirilgan mulohazalar psixologiya o`qitishni takomillashtirishning bitta yo`li
hisoblanadi. Uning ikkinchi yo`li — malaka oshirish fakultetlari, institutlari va kurslarida
psixologiya kursini yuksak saviyada olib borishda, o`qituvchilarning mustaqil bilim olish
ko`nikmalarini barqarorlashtirish, psixologik bilimlar darajasini tekshirish maqsadida ularni
attestatsiyadan o`tkazish maqsadga muvofiqdir.
Psixologiya kurslarini yuqori saviyada olib borishda psixolog kadrlar tayyorlash
jarayonini takomillashtirish, mutaxassislikka oid kasbiy malakalarni puxta shakllantirish yo`llari
va vositalarini ishlab chiqish, praktikumlar, amaliy mashg`ulotlar, maxsus seminarlar, umumiy
diagnostika, psixokorretsiya, psixologik maslahatlar berish sohasidagi faoliyatni qayta qurish,
bayoniy o`qitishdan hamkorlik, muammoli, mustaqil ta'lim shakllariga o`tish, buning uchun
reyting, trening tizimlaridan unumli foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ikkinchidan, ko`p
bosqichli psixolog mutaxassislar tayyorlash tizimini amalga oshirish standartini amaliyotga
tatbiq qilish zarur. Chunki psixologiya fanlari bakalavriaturasi, magistraturasi, aspiranturasi,
doktoranturasi muammolarini ijobiy hal kilmay turib, yuqori malakali kadrlar yetishtirish
to`g`risida so`z yuritish mumkin emas. Buning uchun yagona printsipga bo`ysungan kadrlar
16
tayyorlash tizimidan kelib chiqib o`quv rejasini, dasturlarini yangidan yaratish, ularni butungi
kun talabiga binoan to’zish lozim.
Yuqorida bayon qilingan fikrlar asosida oliy maktablarning psixologiya kafedralarida,
o`rta maxsus kollejlarning fan kabinetlarida psixolog mutaxassislar ta'lim— tarbiya ishlarida
qatnashishi, psixologiya kurslaridan saboq berishi, shaxsni shakllantirish samaradorligini
oshirishga xizmat qiladi.
Psixologiya o`qitishni qulaylashtirish va takomillashtirishning yana bir muhim yo`li —
o`qituvchilarga va talabalarga mo`ljallangan o`quv qo`llanmalari, darsliklar, uslubiy
ko`rsatmalar, tavsiyalar, ishlanmalar ishlab chiqishdir. Mazkur muammo yechimining
navbatdagi yo`li — har bir psixolog o`qituvchini attestatsiyadan o`tkazish, shartnoma asosida
ishlash mezoniga rioya qilishdan iboratdir. Bu muammo rivojlangan mamlakatlarda allaqachon
o`z yechimini topgandir.
| 