O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti

27 
2 BOB. LOYIHALASH METODI ASOSIDA PEDAGOGIK JARAYON 
SAMARADORLIGINI TA‟MINLASHNING MAVJUD IMKONIYATLARI 
 
2.1. Loyihalash metodi – pedagogik jarayonni loyihalash texnologiyasining 
asosi sifatida 
Loyihalar predmet va uning yo„nalishiga ko„ra bir-biridan farqlanadi. 
Loyihalarda pedagog tomonidan ketma-ket amalga oshiriluvchi va tashhisning 
qo„yilishi bilan yakunlanuvchi tahliliy faoliyat; oldindan ko„ra bilish va loyihalash 
kabi ijodiy faoliyatlar namoyon bo„ladi. Tashhis, oldindan ko„ra bilish va 
loyihalash har qanday pedagogik vazifani hal etishning ajralmas uchligi 
hisoblanadi. Loyihaning maqsadi oldindan qo\ozda taqvim-reja, qisqacha yozma 
bayon sifatida aks ettiriladi. Strategik, taktik va operativ vazifalarning samarali hal 
etilishi loyihalash texnologiyasining sifatiga bog„liq.
Pedagogik jarayonni loyihalashda pedagogning faoliyati, pedagogik 
vositalarni qo„llash mazmuni va imkoniyatigina hisobga olinmasligi kerak. U 
asosan alohida o„quvchi va o„quvchilar guruhi tomonidan tashkil etiluvchi faoliyat 
mazmunini yoritishi zarur. 
Loyihalash ta‟limning ijtimoiy, pedagogik maqsadlarga tayangan holda, 
pedagogik jarayonni aks ettiruvchi umumiy strategiya hisoblanadi. Loyihalashda 
o„quv rejasi, dasturlari, darslik, metodik tavsiyalar va boshqa o„quv qo„llanmalar 
muhim manba bo„lib xizmat qiladi. 
Pedagogik maqsad pedagogik jarayonni tashkil etishga tayyorlanish 
bosqichida pedagogik vazifa sifatida qabul qilinadi. Pedagogik faoliyatning 
muvaffaqiyati turli vazifalar mohiyatining bir yo„la yoki birin-ketin anglanishiga 
bog„liq. Pedagogik faoliyat uchun umumiy bo„lgan vazifalarni belgilab olish 
muhimdir. So„ngra pedagogik jarayonning ma‟lum bosqichi mohiyatini aniq 
ifodalaydigan bosqichli vazifalar (alohida olingan bosqich vazifalari)ni, nihoyat 
xususiy (vaziyatli) pedagogik vazifalarni aniq belgilab olish maqsadga muvofiq:
Agar pedagogik vaziyat yetarli darajada to„g„ri anglanmasa, u holda 

28 
pedagogik vazifalarning hal etish yo„llari ham to„g„ri belgilanmaydi. Endigina 
kasbiy faoliyatni boshlagan o„qituvchi tajribasizligidan pedagogik vaziyatnini 
to„g„ri anglash, vazifalarni to„g„ri belgilash malakasiga ega bo„lmaydi. Shu sababli 
ular o„zlaricha yo„l tutadilar va pedagogik vazifani darhol hal etmoqchi bo„ladilar, 
natijada jiddiy xatoga yo„l qo„yiladi. 
Ammo, ayrim holatlarda tajribali pedagoglar ham pedagogik vaziyatni 
to„g„ri anglashga e‟tiborsiz qaraydilar. Natijada pedagogik faoliyatda 
nomutanosibligi vujudga keladi: pedagog o„z faoliyatining pedagogik maqsadlarni 
hal 
etilishini 
ta‟minlay olish-olmasligini o„ylab o„tirmay, o„quvchilarni 
faollashtiradi, ko„rgazmali qurollardan foydalanadi, bilimlarni nazorat qiladi. 
Pedagogik faoliyatning yana bir nomutanosiblik tomoni shundaki, ko„pchilik 
pedagoglar 
pedagogik 
vazifalarni 
ikkinchi 
darajali, funksional, o„tkinchi 
vazifalarga almashtiradilar va faqat ulargagina o„z diqqatlarini qaratadilar. 
Pedagogik vazifani anglash mavjud ma‟lumotlarni tahlil qilish va tashhis 
qo„yish uchun asos bo„lib xizmat qiladi. Ma‟lumotlarning tahlili vaziyat o„rnini 
aniqlashdan tashqari, butun pedagogik jarayonda tarbiyachi, tarbiyalanuvchi va 
ular o„rtasidagi munosabat hamda ta‟lim mazmuni, samarali vosita va pedagogik 
shart-sharoitlar kabi asosiy tarkibiy qismlarni aniqlashga yo„naltirilgan bo„lishi 
lozim. 
Ma‟lumotlarning tahlili pedagogik jarayon mohiyati, jamoa va alohida 
o„quvchilar harakatlari holatini aniq vaziyatlarda rejali o„rganish kabi ilmiy 
dalillarga ega bo„lishga yordam beradi. Ushbu dalillar amaliy faoliyat asosini 
tashkil etadi. Mavjud dalillar pedagog faoliyat jarayonining kechishi va kutilgan 
natijaning kafolatlanishini tashhislashga imkon beradi. Bizning nazarimizda 
mazkur o„rinda «tashhis» tushunchasining mohiyatini yoritib o„tish maqsadga 
muvofiqdir. 
Tashhis (grekcha diagnostikos – tez anglab olish) dastlab tibbiyotda 
qo„llanilgan tushuncha hisoblanib, kasallik mohiyati va bemor holati, uni har 
tomonlama izchil o„rganilishi anglatuvchi vrach xulosasi sifatida e‟tirof etib 
kelingan. 

29 
So„nggi yillarda «tashhis» tushunchasi amaliy pedagogikada ham keng 
qo„llanilmoqda. Pedagogik tashhis odatda pedagogik jarayonning psixologik, 
sub‟ektiv xususiyatlarini inobatga olish (psixodiagnostik tekshiruv) asosida 
qo„yiladi. Psixodiagnostik tekshiruv o„quvchi shaxsi hamda uning faoliyatini yaxlit 
yoki ma‟lum jihatlarini alohida qamrab olishga asoslanadi.
Malakali pedagogik tashhisning zaruriyati o„qituvchidan o„quvchi shaxsini 
o„rganish metodlari va maxsus metodikalarni, jamoa, shuningdek, yaxlit pedagogik 
jarayon xususiyatlarini chuqur o„rganishni talab etadi.
Tashhis qo„yish ta‟lim (yoki tarbiya) maqsad va vazifalarini hal etishning 
umumiy talabi hisoblanadi. U maqsadlarning aniqligi, bir xilligi, ularni bajarish 
usullari, o„lchash va baho berish bilan chambarchas bog„liq.
Pedagogik tashhis asosini o„quvchi shaxsini har tomonlama bilish, jamoa 
sifatida sinfning xususiyatlarini o„rganish, aniq pedagogik vaziyatlarda 
ma‟lumotlarni tahlil etish kabi holatlar tashkil etadiki, ular ta‟lim jarayonini 
loyihalashning keyingi muhim bosqichiga o„tish, ya‟ni, pedagogik jarayonni 
oldindan ko„ra bilish imkonini yaratadi. Bu holat pedagogik maqsadning 
shakllanishiga olib keladi va maqsad asosida puxta o„ylangan pedagogik 
vazifalarni belgilash imkonini beradi. Shaxsning rivojlanish darajasi ta‟lim 
maqsadlari bilan uyg„un bo„lgandagina pedagogik maqsadga erishmaslikning 
oldini olishga erishiladi. Ya‟ni, pedagogik maqsad pedagogik tizimning muhim 
omili sifatida muammolarni muqarrar hal etadi.
Pedagogik oldindan ko„ra bilish ob‟ekt haqidagi ma‟lumotlarni oldindan 
o„rganish jarayoni sanaladi. Bunda ob‟ekt sifatida sinf, o„quvchi, bilim, munosabat 
va hokazolar tanlanadi. 
Oldindan ko„ra bilish metodlari turli-tuman bo„lib, o„qituvchi ularni 
mukammal o„zlashtira olishi kerak. Oldindan ko„ra bilish metodlari sirasiga 
modellashtirish, faraz qilish, sintezlash, dalillash, fikriy tajriba va boshqalar kiradi. 
Ushbu metodlar bir-birlari bilan chambarchas bog„liqdir. Oldindan ko„ra 
bilish pedagogning u tomonidan pedagogik vazifalarni fikran bajarishda 
qo„llaniladigan samarali usullarini faraz qilishida namoyon bo„ladi. 

30 
Oldindan ko„ra bilish qobiliyati o„qituvchiga xos bo„lgan muhim kasbiy 
fazilat hisoblanadi. Garchi erishish yo„llari murakkab bo„lsada, pedagogik faoliyat 
maqsadi hali amalga oshmagan faoliyatning modellashtirilgan natijasi va 
pedagogik jarayon miqdor va sifat o„zgarishlarining loyihasi sifatida aks etadi. 
Pedagogik oldindan ko„ra bilish maqsadga intiluvchanlik bilan bog„liq 
holda pedagogik vazifalarni aniqlashtirishning va ularni pedagogik vazifalar 
tizimiga yo„naltirishning so„nggi natijasi hisoblanadi. Bunda pedagogik tashhisda 
ifoda etiluvchi ma‟lumotlar, ya‟ni, shaxs va jamoaning qo„shimcha imkoniyatlari 
va tayyorgarligi hisobga olinishi kerak. Ilmiy jihatdan asoslangan oldindan ko„ra 
bilish natija sifatida pedagogik vazifani, pedagog va o„quvchi faoliyatining 
mazmunini, motivatsiya va qisqa muddatda hal etilishi zarur bo„lgan jihatlarni 
sintez qiladi. Pedagogik vazifa pedagog tomonidan, avvalo, o„zi uchun 
shakllantiriladi, so„ngra e‟tibor o„quvchilarning imkoniyatlariga tayangan holda 
pedagogik vazifaning hal etilishiga qaratiladi.
Pedagogik loyihalashda pedagogik vazifaning yaxlit holda mazmunan, 
tashkiliy-metodik, 
moddiy-texnik 
hamda 
ijtimoiy-psixologik 
(hissiy, 
kommunikativ va h.o.) jihatdan hal etilishini ta‟minlash talab etiladi. 
O„quv dasturi yoki o„quvchi shaxsi ta‟lim mazmunini loyihalashning 
asosi bo„lib, bu vaziyatda o„qituvchi pedagogik faoliyat, maqsad va sharoitlarga 
muvofiq holda o„quvchilarga nimani taqdim etish xususida mustaqil qaror qabul 
qiladi. Qaror qabul qilish jarayonida quyidagilarni hisobga olish maqsadga 
muvofiqdir: 
1) o„quvchilar tavsiya etilayotgan ma‟lumotdan nimani va qanday hajmda 
o„zlashtirishlari zarurligi;
2) o„quvchilarning 
dastlabki tayyorgarlik darajasi, ularning o„quv 
ma‟lumotlarini qabul qilish imkoniyatlari;
3) o„qituvchining shaxsiy, shuningdek, ta‟lim muassasasining moddiy-
texnik bazasi.
Bu o„rinda o„quv ma‟lumotlarini loyihalash texnologiyasi muhim o„rin 
tutadi.

31 
O„quv materiali materiallar tizimidan (ya‟ni, o„quv materiali materiallar 
tizimi) iborat bo„lib, u didaktik materialning moddiy yohud moddiylashgan 
modellarida aks etadi hamda o„quv faoliyatida ishlatish uchun mo„ljallanadi. 
Modomiki, o„quv faoliyati o„quv vazifalarini hal etish jarayoni sifatida 
qaralar ekan, tabiiyki, o„quv vazifasi o„quv materialining ma‟lum qismlariga 
muvofiq tuzib chiqiladi. Shu bilan birga o„quv materialini pedagogik jihatdan 
maqsadga erishishga yo„naltirilgan tizim sifatida e‟tirof etish mumkin. Demak, 
o„qituvchi faoliyatida o„quv vazifalari tizimi o„quv materialini loyihalash va 
didaktik materialni shakllantirish sifatida aks etadi. 
Tajribalar tahlilining ko„rsatishicha, pedagogik jarayonni loyihalash 
murakkab jarayondir. Murakkablik pedagogik jarayonni loyihalashda asosan ikki 
omil: cheklov va ko„rsatmalarni hisobga olish lozimligida ko„rinadi. Ta‟lim 
mazmuni ilmiylik va amaliy ahamiyat talablarini to„ldirishi, o„quv jarayoniga 
ajratilgan vaqtga muvofiq tashkil etilishi, shuningdek, ta‟lim mazmuni va uning 
o„quvchilar tomonidan qabul qilinish darajasining o„zaro mosligi inobatga olinadi. 
Shu bois vaziyatning murakkabligi, o„quv fani asoslarini o„zlashtirishdagi 
qiyinchiliklarni bartaraf etish yo„llari avvaldan aniqlab olinishi shart. 
Odatda ijobiy yakuniy natijalarga erishishga intilgan pedagog o„quv 
dasturida belgilangan mazmun bo„yicha ish ko„radi. Shu asosida o„zining shaxsiy 
faoliyat dasturini yaratadi.
Demak, pedagog loyihalash texnologiyasini qo„llashda o„quvchilarning 
ehtiyojlari, ta‟lim jarayonining ma‟lum bosqichida darsga tayyorlash imkoniyati, 
o„quvchilarning o„z-o„zini rivojlantirish qobiliyatlarini o„stirishni asosiy masalalar 
sifatida tan olsagina muvaffaqiyat qozonadi.
O„qituvchi faoliyatida kelajakka mo„ljallangan va tezkor loyihalash turli 
darslarda turlicha moslashtiriladi. Pedagog loyihalashga kirishda xoh u dars, xoh u 
tarbiyaviy tadbir bo„lsin, har bir pedagogik vazifaning yaxlit pedagogik jarayon 
tizimidagi o„rnini bilishi lozim.
Malakali, tizimli modellashtirish layoqatiga ega pedagoglar davomli 
texnologiyalarni 
yarata 
oladilar. 
Ular 
muayyan 
sharoitga 
mos 
(lokal) 

32 
modellashtirishni amalga oshira olish layoqatiga ega pedagoglardan keskin 
farqlanadilar. Binobarin, ikkinchi guruh pedagoglari faoliyatida yaxlit fan (yoki 
pedagogik jarayon) emas, balki dars (yoki tarbiyaviy tadbir) texnologiyasi yetakchi 
o„rin tutadi. 
Agar pedagog faoliyati o„quvchilarning talablarini qondirish, ya‟ni, yakuniy 
maqsadlarga qaratilsa, u holda pedagog yaxlit pedagogik jarayonni yoki alohida 
dars va tarbiyaviy tadbirlarni loyihalashda ham qiyinchilikka duch kelmaydi. 

Download 0.67 Mb.