Tadqiqot quyidagi metodlar asosida amalga oshirildi

9 
I BOB. ZAMONAVIY SHAROITDA O„QITISHNI 
TAKOMILLASHTIRISHDA LOYIHALASH METODI 
IMKONIYATLARIDAN FOYDALANISHNING ZARURIYATI
 
1.1. O„qitish jarayonida dars o'tish metodlarini dolzarbligi va uni tanlash 
mezonlari 
O„zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasi (1997 yil 29 
avgust)da qabul qilingan hamda bugungi kunda g„oyalari amaliyotga keng 
ko„lamda muvaffaqiyatli tadbiq etilayotgan O„zbekiston Respublikasining «Ta‟lim 
to„g„risida»gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» mazmunida barkamol 
shaxs va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga yetkazish jarayonining mohiyati 
to„laqonli ochib berilgandir. Malakali kadrlar tayyorlash jarayonining har bir 
bosqichi o„zida ta‟lim jarayonini samarali tashkil etish, uni yuqori bosqichlarga 
ko„tarish, shu bilan birga jahon ta‟limi darajasiga yetkazish borasida muayyan 
vazifalarni amalga oshirishi lozim. Chunonchi, mazkur jarayonning birinchi 
bosqichi (1997-2001 yillar)da «... o„quv-uslubiy majmualarning hamda ta‟lim 
jarayonini didaktik va axborot ta‟minotining yangi avlodini ishlab chiqish va joriy 
etish», ikkinchi bosqich (2001-2005 yillar)da „... ta‟lim muassasalarining moddiy-
texnika va axborot bazasini mustahkamlashni davom ettirish, o„quv-tarbiya 
jarayonini yuqori sifatli o„quv adabiyotlari va ilg„or pedagogik texnologiyalar 
bilan ta‟minlash» hamda uchinchi bosqichi (2005 va undan keyingi yillar)da «... 
ta‟lim muassasalarining resurs, kadrlar va axborot bazalarini yanada 
mustahkamlash, o„quv-tarbiya jarayonini yangi o„quv-uslubiy majmualar, ilg„or 
pedagogik texnologiyalar bilan to„liq ta‟minlash» kabi dolzarb vazifalar ijobiy hal 
etilmog„i lozim. Mazkur vazifalarning muvaffaqiyatli hal etilishida yana bir 
omilning mavjudligi, ya‟ni, uzluksiz ta‟lim tizimi xodimlari, pedagog-o„qituvchilar 
tomonidan zamonaviy ta‟lim texnologiyalarining mohiyatidan xabardorliklari 
hamda ularni ta‟lim jarayonida samarali qo„llay olishlari, shuningdek, ta‟lim 
jarayonini tashkil etishga nisbatan ijodiy yondoshuvning qaror topishi muhim 

10 
ahamiyat kasb etadi. 
O„qituvchilarning xususiy fanlar asoslarini o„qitishga yo„naltirilgan 
mashg„ulotlar jarayonini noan‟anaviy shakllarda tashkil etish, ta‟lim jarayonini 
mukammal andoza asosida loyihalashga erishish, mazkur loyihalardan oqilona 
foydalana olish ko„nikmalariga ega bo„lishi ta‟lim oluvchilar tomonidan nazariy 
bilimlarni puxta, chuqur o„zlashtirilishi, ularda amaliy ko„nikma va malakalarning 
hosil bo„lishining kafolati bo„la oladi.
Loyihalash pedagogik jarayonni tashkil etish va uning muvaffaqiyatli 
kechishini ta‟minlovchi muhim shartlaridan biridir. Pedagogik jarayonni 
loyihalashda: 
1) pedagogik faoliyat mazmunini tahlil qilish; 
2) natijalarni oldindin ko„ra bilish; 
3) rejalashtirilgan faoliyatni amalga oshirish loyihasini yaratish kabi 
vazifalar bajariladi.
Bu bosqichida o„qituvchining mustaqil, shu bilan birga o„quvchi bilan 
hamkorlikda o„quv jarayonining mazmuni, vositalarini belgilash asosida 
loyihalashtirilgan faoliyati yetakchi o„rin tutadi. 
O'qituvchi darsni rejalashtirar ekan, albatta, uni qanday metod asosida 
o'tkazish haqida bosh qotiradi. Yuzaki qaraganda, har bir mavzuni xohlagan 
metodni qo'llab o'tkazaversa bo'ladi, lekin amalda buning iloji yo'q. Bunga qator 
ob‟yektiv va subyektiv sababiar, mavjud sharoit salbiy ta'sir ko'rsatadi. 
Psixologiya, pedagogika bo'yicha o'quv va ilmiy adabiyotlarda dars o'tish 
metodini tanlashga ta'sir qiluvchi juda ko'p omillar ko'rsatiladi. «Metodika 
prepodavaniya ekonomicheskix distsiplin» kitobi mualliflarining fikricha ta'lim 
metodini tanlash yoki aniqfashning oltita umumiy shart-sharoitlarini ajratib 
ko'rsatish mumkin.
2
Bular: 
1. O'qitishning qonuniyatlari va tamoyillari. 
2. Fanning mazmuni va o'rganish metodi, jumladan, uning predmeti va 
2 Н.Ходжаев, П.З.Хошимов. Т.Т.Джураев, О.Б.Гимранова. Методика преподавания 
экономических дисциплин. Т.: 2004, стр. 16. 

11 
mavzulari. 
3. O'qitishning maqsadi va vazifalari. 
4. Talabalarning 
o'quv 
imkoniyatlari 
(yoshi, 
tayyorgarlik 
darajasi, 
guruhning xususiyatlari). 
5. Tashqi sliaroitlar (geografik, ishlab chiqarish, atrof-muhit). 
6. O'qituvchilarning imkoniyatlari. 
Turli-tuman omillarning dars o'tish metodini tanlashdagi o'rinlarini ierarxik 
tarzda joylashtiradigan bo'lsak. ko'pchilik psixologlar va pedagog olimlaming 
fikricha. birinchi o'rinda ta'limning maqsadi turadi. Aynan dars o'tish maqsadida 
biz nimaga erishishimiz lozimligi ifodalanadi, erishishimiz zarur bo'lgan natija 
belgilanadi. Ikkinchi o'rinda ta'limning motivatsiya darajasi turadi. 
Motivatsiya – bu biologik jihatdan insonning irsiy va to'plangan tajribasi 
asosida individual va guruhiy ravishda ehtiyojlarini qondirishga yo'naltirilgan, 
undaydigan tuyg'u. Insonni o'qishga o'rganishga ham ana shu tuyg'u undaydi. 
Subyektiv nuqtayi nazardan esa motivatsiya birinchi o'rinda turadi. O'qituvchi dars 
o'tish metodini tanlar ekan, albatta, o'quvchi, talabalardagi motivatsiya darajasiga 
e'tibor berish kerak. Dars o'tish metodini tanlaganda ta'lim qonuniyatlari va 
prinsiplarini realizatsiya qilishni nazardan qochirmaslik kerak (qonuniyat – 
ob‟yektiv amal qiluvchi hodisalarning muhim aloqadorligi, bog'lanishlari va 
ularning qonunlari, qonuniy asosda tabiiy ravishda o'z-o'zidan kelib chiquvchi 
muqarrar ish, hodisa va boshqa shu kabilar). Har bir fanni o'rganishda dars o'tish 
metodlari ta'lim qonuniyatlaridan, didaktik prinsiplardan kelib chiqqan holda 
tanlanadi. XV-XVI asrlarda mashhur olimlar bilishning asosiy qonuniyatlariga 
faqat o'qitishning emas, balki axloqiy tarbiyalashning ham yetakchi asosi sifatida 
qaraganlar. Ijtimoiy-pedagogik qonuniyatlar quyidagilarda ifodalanadi: 
– 
ta'lim jarayoni jamiyat taraqqiyotini aks ettiradi; 
– 
ta'lim va tarbiya jarayoni hamda o'quvchi – talabalar tafakkurini 
rivojlanishi bir-biri bilan uzviy bog'langan; 
– 
o'qitish va o'rganish jarayonlari yaxlit ta'lim jarayoni, muayyan ta'lim 
mazmuni bilan bir-birini taqozo etadi va ikki tomonlama qonuniy aloqani tashkil 

12 
etadi; 
– 
o'quvchi, talabani biron-bir faoliyatga o'rgatish uni shu faoliyatga 
maqsadga muvofiq jalb etish orqali amalga oshiriladi; 
– 
o'qitish maqsadi va o'quv yurti ta'lim mazmuni, o'qitish metodlari va 
shakllari o'rtasidagi qonuniy bog'liqlik; 
– 
o'quv jarayoni o'quvchi - talaba maqsadining o'qituvchi maqsadiga 
muvofiq bo'lishi tufayli amalga oshadi. Bunda o'qituvchi faoliyati o'zlashtirishi 
lozim bo'lgan mazmuniga mos bo'lishi shart; 
– 
ta'lim mazmunini o'zlashtirish sur'ati va puxtaligi, o'qituvchi tomonidan 
amalga oshirilishi lozim bo'lgan o'quv faoliyatiga, o'quvchi, talabalarni bilishga 
bo'lgan qiziqishini ta'minlash; 
– 
ularning har tomonlama rivojlanishi, kamol topishi uchun o'zlashtirishi 
mumkin bo'lgan o'quv jarayoniga qay darajada jalb qilinishi; 
– 
o'zlashtirilgan o'quv materiali mazmunining puxtaligini ta'minlashda 
mavzuni to'liq yoki qisman takrorlash. 
O'quv jarayonida talabalar bilim qonuniyatlaridan qanday foydalanishlari 
didaktik prinsiplarga amal qilish bilan bog'liqdir. Albatta, dars o'tish metodlarini 
tanlayotganimizda fanni o'rganishga qo'yilgan talablar va fanning mazmuniga 
alohida ahamiyat berish lozim. Bir fanni o'zlashtirishda yaxshi natija bergan metod 
boshqa fanga talabalarni chuqur o'zlashtirishlari uchun yaxshi yordam bermasligi 
mumkin. Shuning uchun ham dars o'tish metodlarini tanlaganda, albatta, fanning 
xususiyatlariga alohida diqqat qaratish lozim. 
Fanni o'rganishda o'quv materialining murakkabligi va miqdori ham muhim 
rol o'ynaydi. Demak – dars o'tish metodini tanlashda fanning bu jihatlarini ham 
hisobga olish lozim. Masalan, oliy o'quv yurtlarida iqtisodiyot nazariyasi, 
akademik litsey, kasb-hunar kollejlarida iqtisodiyot asoslari fanini o'rganishda 
abstrakt tafakkur nihoyatda katta rol o'ynaydi. Buxgalteriya hisobi, tahlil, soliq va 
boshqa shu kabi fanlarda amaliy metodlar fanni o'rganishga katta yordam beradi. 
Demak, metodlarni muvofiq ravishda tanlash lozim. Dars o'tishda qanday metodni 
tanlash o'rganilayotgan fanga, uning xususiyatlariga, o'rganiladigan mavzularga 

13 
bog'liq. Masalan, statistika fanida iqtisodiy ko'rsatkichlarni hisoblash asosiy rol 
o'ynasa, buxgalteriya hisobi fanida esa hujjatlashtirishga asosiy diqqat qaratiladi. 
Bir mavzuning mazmuni munozarada chuqur o'zlashtirilsa, ikkinchisiniki, masala-
mashq yechishda ko'proq tushunarli bo'ladi. 
Dars jarayonini qanday metod asosida tashkil etishda o'quvchi-talabalarning 
o'rtacha bilim darajasi ham muhim rol o'ynaydi. Guruhda talabalarning bilim 
darajasi yuqori bo'lsa, muvofiq ravishda ijodiy izlanishga undaydigan metodlarni 
qo'llash zarur. Bu ularni yanada ko'proq o'qishga, izlanishga olib keladi. Bilim 
darajasi past bo'lsa, ularga fanning mazmunini o'zlashtirishga yordam beruvchi 
metodlarni tanlagan ma'qul. 
Dars o'tish qiyin bo'lgan guruh talabalarning bilim darajasi bir-biridan 
keskin farq qiladigan guruhdir. Shuning uchun bunday guruhlarda bilimdonlar 
boshqalarga yordam berishiga erishishga, fanni o'zlashtirishga ko'maklashadigan 
metodlarni ko'proq tanlashga to'g'ri keladi. 
O'qituvchi dars metodini tanlar ekan talabalarning faolligi, qiziqishini ham 
hisobga olishi zarur. Talabalarning qiziqishi past guruhlarda ularning faolligini 
oshiruvchi, fanni o'rganishga qiziqish uyg'otuvchi metodlarni qo'llash zarur. Bunda 
modellashtiruvchi o'yin turli qiziqarli masliqlar, konkurslar o'tkazish, talabalarga 
individual 
topshiriqlar 
berish, 
aytaylik, 
biron 
iqtisodiy 
ko'rsatkichlarni 
o'zgarishidan qanday xulosa chiqishi borasidagi flkrlashlar bilan kechadi. 
Talabalarning faolligi yuqori guruhlarda ularni o'z ustida mustaqil 
ishlashlarini ta'minlovchi, erishgan darajada qotib qolmay, yanada ko'proq bilishga 
undovchi metodlarni qo'llash muhim. Dars o'tish metodining ustun darajada 
bajaradigan funksiyalari. Ta'lim berish ko'zda tutilsa bir xil, olingan bilimni 
nazorat qilish lozim bo'lsa boshqa xil metod qollash zarur. Suningdek, olinadigan 
bilim, malakaning zaruriy manbalariga ko'ra metod tanlash" muhim ahamiyatga 
ega. Dars o'tish metodini tanlashda ta'lim berish muddatini ham hisobga olish 
zarur. Ma'lumki. vaqt inson uchun eng cheklangan resurs. Shuning uchun 
talabalarni doimo vaqtdan unumli foydalanishga o'rgatish zarur. Fanni o'rganishga 
umumiy qancha vaqt berilgani, shulardan mavzularga qancha vaqt ajratilganiga 

14 
qarab, dars o'tish zarur. Shubhasiz, dars o'tish metodlarini tanlashda moddiy-texnik 
baza, o'qitishning tashkiliy shart-sharoitlari ham muhim o'rin tutadi. Shuning 
uchun o'qituvchi har bir mavzuga ajratilgan vaqtdan kelib chiqib, maqsadga 
erishish uchun o'rganilishi zarur bo'lgan asosiy savollarga ko'proq vaqt ajratishi, 
sliunga muvofiq dars o'tish metodini tanlash va uni o'tkazishni rejalashtirishi zarur. 
Dars o'tish metodini tanlashga ta'sir etadigan yana bir omil darsning shakli 
va tarkibidir. Albatta, nazariy darsda tanlangan metodni. amaliy darsda ham 
qo'llash kutilgan natijani bermaydi. O'qitish metodini tanlashda guruhdagi talabalar 
soni ham katta rol o'ynaydi. Kichik guruhlarda muvaffaqiyat bilan qo'llanilgan 
metodlar katta guruhlarda kutilgan natijani bermasligi mumkin yoki umuman 
qo'llash qiyin bo'ladi. 
Dars jarayonida qo'llaniladigan metodni tanlashda o'qituvchi bilan talabalar 
o'rtasida o'quv jarayonida shakllanadigan munosabatlarda o'zaro hamkorlikka 
diqqat qaratilsa, boshqalarida avtoritarlik ustun. Dars o'tish metodini tanlashda eng 
muhim omil bu o'qituvchining darsga tayyorgarligi darajasidir. Chunki qaysi 
metodni qo'llash. qanday qilib dars o'tish, darsning mazmuni talabalar ongiga 
yetkazish o'qituvchiga, uning bilimi, salohiyati, kasbiy ko'nikmasi. mahoratiga 
bog'liq. Yuzaki qaraganda dars o'tish metodini tanlash murakkab emas. Ularni 
qanday qo'llash uchun o'qituvchida tajriba bor. Ulardan birortasini tanlasa bo'ldi, 
deya fikr yuritamiz. Lekin ko'rib o'tganimizdek, dars jarayonini tashkil etishga 
ko'plab omillar ta'sir qiladi. 
Bundan tashqari real jarayonga kutilmagan holatlar, sabablar ta'sir qilishi 
mumkinki, uni avvaldan ko'rib, hisobga olib bo'lmaydi. Dars o'tishda samarali 
metodlarni qo'llash deganda, mavjud turli-tuman metodlarni orasidan qabul 
qilingan mezonlar bo'yicha mavjud sharoitda eng yuqori natijaga erishiladigan 
metodlarni qo'llash tushuniladi. Ular har bir fan, mavzu, savol, guruh uchun turli-
tuman bo'lishi mumkin. 
Dars o'tish metodlarini tanlashda yangi mavzuni, materialni o'rganilishi, uni 
mustahkamlash. mavzuni umumlashtirish va dars jarayoni bosqichlari ham katta 
rol o'ynaydi. Mavzuni o'rganish uchun metod tanlashda komterdan foydalanish 

15 
katta imkoniyatlarga ega. Dars o'tish metodini tanlashning asosi algoritmlar bo'lib, 
o'qituvchi belgilangan mezonlar orqali mavzu, uzviy savolni o'rganish uchun 
kompyuter yordamida optimal metodlarni tanlaydi. Hozirgi paytda 60 dan ortiq 
metodlarni 35 ta shartlar asosida tanlaydigan «Metod» dasturlari bo'lib. ular so'zsiz 
o'qituvchiga dars o'tish metodini tanlashda katta yordam beradi. 
Fanlarni o'qitishda muvaffaqiyatli ravishda qo'llanilayotgan metodlardan biri 
talabalar guruhlarini juftlik yoki kichik guruhlarga bo'lib dars 'tishdir. Bu uslubda 
asosiy mas'uliyat talabalar zimmasiga yuklanib, ular faolligini oshirishga 
qaratiladi. Ilg'or mamlakatlar, shuningdek, mamlakatimiz pedagoglarining tajribasi 
kichik guruhlar tufayli ta'lim oluvchilar o'rtasida ancha mustahkam munosabat 
o'matilishini ko'rsatadi. 
Kichik guruhlarga bo'lib dars o'tish: 
1) o'quvchi-talabalarni 
hamkorlikda 
ishlashga, 
bilish 
jarayonini 
faollashtirishga, ularda kommunikabellik, kirishimlilik, boshqalarning fikrini 
eshitishni o'rgatadi; 
2) berilgan topshiriqni birgalikda bajarish jarayonida o'rtoqlari tomonidan 
bildirilgan fikrlarni muhokama qilishga moyillik paydo bo'ladi; 
3) savollarni aniq shakllantirishni, beradigan javoblarni asoslab berishni 
o'rganadilar; 
4) ta'lim oluvchining potensial imkoniyatlarini ro'yobga chiqarishga yordam 
beradi. Bilmaganlarini bir-birlaridan so'rab o'rganish imkoniyati yaratiladi. Ta'lim 
oluvchilar bilimini o'zaro hamkorlikda boyishini ta'minlaydi; 
5) tortinchoq talabalar o'z bilimlari, mahoratlarini namoyon qilish 
imkoniyatiga ega bo'ladilar; 
6) qobiliyatli, iqtidorli o'quvchi-talabalar o'z qobiliyatlarini namoyish qilish, 
boshqalarga yordam berish, ularga o'rgatishlari va ulardan ham nimanidir 
o'rganishlari mumkin; 
7) kichik guruhlarda ishlash har bir o'quvchi-talabaga, o'zini guruhning bir 
bo'lagi 
sifatida 
his 
qilish, 
bir-birlarining 
muvaffaqiyatlarini 
ko'rsatishga 
o'rganadilar. 

16 
Kichik guruhlarga bo'lib dars o'tish samarali bo'lishi uchun quyidagi 
qoidalarga amal qilish zarur: 
1. Dars materialini o'zlashtirish jarayonida talabalar jamoa bo'lib ishlashi 
kerak. 
2. Har bir guruhda albatta a'lochilar bo'lishi, kichik guruh tarkibi aralash 
bo'lgani (qizlar, yigitlar) ma'qul. 
3. Butun guruh va alohida talabani taqdirlash tizimi ko'zda tu- tilgan bo'lishi 
lozim. 
Tadqiqotlar yana shuni ko'rsatadiki, o'quvchi, talabalarni kichik guruhlarga 
bo'lib dars o'tishni tashkil etishning o'zi yetarli emas ekan. Kutilgan natijaga 
erishish uchun yana ikki komponent: guruhni rag'batlantirish va shaxsan 
mas'uliyatni his qilish mexanizmi va uni rag'batlantirish tizimini ishlab chiqish 
kerak ekan. Agarda guruh miqyosida rag'batlantirish yetarli bo'lmasa, guruh 
a'zolari o'z o'rtoqlari o'tilayotgan darsni o'zlashtirishiga uncha ahamiyat bermay 
qo'yadi. Guruhlami kichik guruhlarga bo'lishni qanday qoidalar yoki tamoyillar 
asosida amalga oshirish lozim, guruhlar qanday tuzilganda yuqori samara beradi 
degan savolga aniq javob, universal qoida yo'q. Guruhlami kichik guruhlarga 
bo'Iishda: 
a) qo'yilgan ta'lim maqsadlari, shakli, natijasi; 
b) beriladigan topshiriq, texnologik xarita bo'yicha qo'llashni mo'ljallagan 
ta'lim metodi va usullarini hisobga olishimiz kerak. 
O'quvchi-talabalarni 
kichik 
guruhlarga 
bo'Iishda 
tasodifiy 
belgidan 
foydalanishimiz mumkin: 
– 
auditoriyada joylashganliklariga qarab bo'lib chiqish mumkin. 
O'qishdagi natijalarga ko'ra: 
– 
baravarlashtirish guruhi sifatida tashkil qilinganda, kichik gumhlarga turli 
darajada o'qiydigan talabalar birlashtiriladi; 
– 
qo'llab-quwatlash va rivojlantirish guruhi tarzida tashkil qilinganda, 
iqtidorli talabalar, o'qish darajasi nisbatan pastroq guruhlarga ajratiladi. 
Bajariladigan topshiriqqa ko'ra juftlik, 4-5 kishidan iborat yoki undan ko'p 

17 
o'quvchi-talabalardan tashkil topgan guruhlarga bo'lish mumkin. 
Kichik guruhlami faoliyat ko'rsatishi vaqti, bir topshiriqni bajarguncha amal 
qiladigan guruhlar, bir necha mashg'ulot mobaynida birgalikda ishlaydigan 
guruhlar, tarkibi o'zgarib turuvchi guruhlar tarzida tashkil etish mumkin. 
Kichik guruh a'zolarining majburiyatlari. Kichik guruhning har bir a'zosi: 
– o'rtoqlarining fikrini diqqat bilan eshitishi; 
– guruh ishida faol qatnashishi va hamkorlikda ishlashdan bo'yin 
tortmasligi kerak; 
– zarurat bo'lganda yordam so'rashi; 
– undan yordam so'rashganda, boshqalarga o'z yordamini berishi; 
– guruh ishining natijalarini baholashda ishtirok etishi; 
– o'zining rolini yaxshi tushunishi va bajarishi; 
– topshiriqni bajarishda. aniq vazifalarini bilishi kerak.
Har bir kichik guruhning yetakchisi tayinlangani ma'qul. Ularni passiv, o'z 
fikrini aytmaydigan yoki yaxshi o'zlashtiradigan, faol talabalardan tanlash 
mumkin. Yetakchi turli funksiyalarni bajarishi mumkin, kichik guruh a'zolarining 
topshiriqni bajarishini nazorat qilishi lozim. Yetakchilar guruhning har bir a'zosini 
individual hissasini, rolini ko'rsatib berishlari kerak. Iloji boricha barcha o'quvchi-
talabalarni yetakchi rolida sinab ko'rgan ma'qul. Kichik guruhlarga bo'linib dars 
o'tish uslubining bir necha modellari variantlari mavjud. Ular talabalarning o'quv 
materialini o'zlashtirish natijasini yaxshilashga qaratilgan. Juftlik ham o'ziga xos, 
ikki kishidan iborat kichik guruh. Unda topshiriqlar juftlik o'rtasida tayyorlanadi, 
muhokama qilinadi. Guruhni juftlikdan iborat eng kichik guruhga bo'linib 
ishlashining afzalligi shundaki, ular bir partada o'tirishadi. Topshiriqni bajarish, 
muhokama qilish, maslahatlashish uchun alohida joy, xonaning keragi yo'q. Savol-
javob, mashq (ayniqsa, to'g'ri/noto'g'ri)larni bajarishda darsni juftlik asosida tashkil 
qilish samarali bo'lib, talabalarni faollashtiradi, o'z fikrini himoya qilish, 
asoslashga o'rgatadi. 
Kichik guruhlardagi talabalar soni ixtiyoriy bo'lib, uni o'qituvchi barcha 
omillarni hisobga olgan holda o'zi belgilaydi. O'quv adabiyotlaridagi «5x5» yoki 

18 
«6x6», «7x7» metodlari haqidagi bildirilgan fikrlardan umumiy xulosa 
chiqaradigan bo'lsak, ularning barchasida so'z guruhlami kichik guruhlarga bo'lib,
dars o'tish haqida boradi. 
Bunda o'qituvchi biron bir material yoki o'tilgan darsni qisqacha tushuntirib, 
talabalarga topshiriq beradi. Topshiriq masala, mashq, savolga javob va boshqa 
shakllardagi nazorat ishi bo'lishi mumkin. Topshiriq guruhlar ichida muhokama 
qilinadi. Keyin o'rganilgan mavzu bo'yicha har bir guruh a'zosi individual tarzda 
nazorat ishi yozadi. Har bir talabaning ballari jamlanib, umumiy guruhning bali 
chiqariladi. U shaxsiy va guruh to'plagan bail bilan taqqoslanadi. Guruhlarning 
olgan o'rinlari aniqlanib, to'plangan balga ko'ra rag'batlantiriladi. 
Ikkinchi inodelda musobaqa (tanlov) o'tkaziladi. Bunda guruh a'zolari 
boshqa guruh a'zolari bilan musobaqalashib ochkolar to'plashadi. 
Uchinchi model, mozaika modeli deb ham ataladi. Bu model ko'proq katta 
guruh, aytaylik, 25-30 tadan talaba bor guruhlarda qo'llangani ma'qul. 
Guruhdagi talabalar soni bo'yicha o'qituvchi har bir guruhdaga 5 yoki 6 
tadan talabani jalb qiladi. Har bir guruh tarkibidagi talaba soniga qarab, 5-6 savol 
yoki qismdan iborat ma- terialni o'rganish uchun topshiriq beriladi. Har bir 
guruhdan bir kishi bitta qismini yoki savolni o'rganadi. 
Turli guruhlardan shu qism yoki savolni olgan talabalar birga yig'ilib, o'quv 
topshirig'ini muhokama qiladilar. Bu guruhlami ekspert guruhlari deb ataladi. 
Asosiy guruhlami alfavitdagi harflar bilan talabalarni raqamlar bilan belgilaymiz. 
Aytaylik, guruh 30 ta talabadan iborat. O'qituvchi ularni 6 tadan 5 ta 
guruhga (A, V, V, G, D) bo'ladi. Birinchi guruh A, undagi talabalar Al, A2, A3. 
A4, A5, A6, ikkinchi guruh B, undagi talabalar Bl, B2.BZ, B4, B5, B6 va hokazo 
tarzida bo'linadi, Har bir talaba o'zining raqami bo'yicha asosiy guruhidan, ya'ni 
harf bo'yicha o'quv materialining ma'lum qismini yoki savolni o'rganish bo'yicha 
topshiriq oladi. So'ngra mutaxassislar guruhida (raqamlar bo'yicha) barcha 1 yoki 2 
va hokazo raqamlar asosida yangi guruh tashkil bo'ladi. Ya'ni mutaxassislar guruhi 
Al, Bl, VI, Gl, Dl, ikkinchi guruh A2. B2, V2, G2, D2 va hokazo tarzida yangi 
guruh hosil bo'ladi. Har bir asosiy guruhdan bir xil raqamdagi, lekin har xil guruh 

19 
a'zolari to'planib, o'zlariga berilgan savol, topshiriqni muhokama qiladilar. So'ngra 
har kim ekspertlat guruhidan o'zining asosiy guruhiga qaytadi. 
Guruhning har bir qatnashchisi ekspertlar guruhida o'zi o'rgangan masalani 
gapirib beradi. Guruhning har bir qatnashchisi diqqat bilan o'rtoqlarining fikrini 
eshitishga harakat qiladi. Chunki, berilgan topshiriqni bajarishning yagona yo'li 
o'rtoqlarining fikrini diqqat bilan tinglab, tahlil qilib, so'ngra gapirib berishdir. 
Undan tashqari, har bir talabada o'z topshirig'ini mufassal bajarish uchun stimul 
mavjud. Sababi, u berilgan savol, topshiriqni o'rtoqlari qay darajada 
o'zlashtirishlariga mas'ul. 
Kichik guruhlarga bo'lib dars o'tishdagi to'rtinchi model avvalgi modellardan 
birmuncha farqlanadi. Bu modelda kichik guruhdagi har bir talaba berilgan 
topshiriqni avval alohida o'zi ba- jarib, fikrini seminar daftariga yozadi. So'ngra 
guruh birgalikda hammaning fikrini o'rganib chiqadi. Kichik guruh nomidan 
yagona javob tayyorlanadi, darsda barcha guruhlarning javoblari eshitiladi va 
guruhni erishgan natijasi baholanadi. 
Kichik guruhlarda talabalar o'rtasida fikr almashuv, tahlil qilish imkoniyati 
keng. Har bir talabaning fikri o'rtoqlari tomonidan tahlil qilinadi. Bunda har bir 
talaba, albatta o'z fikrini asoslashga, himoya qilishga harakat qiladi. Munozara 
jarayonida har bir talaba o'z xatosini tushunadi yoki haqligini sinab ko'radi, 
hamkorlikda muammoni yechishga o'rganadi. 
Guruhni juftlik yoki kichik guruhlarga bo'lib ishlash maqsadga muvofiq, 
qachonki: 
– 
axborot bilan almashuv; 
– 
g'oya-fikrlami yig'ish va o'rtoqlashish; 
– 
qiyin yechiladigan muammo va variantlarni tahlil qilish; 
– 
murakkab masalani yechish va xulosa chiqarish zarur bo'lganda. 
Guruhda ishlash individual ishlashga qaraganda yaxshi natija beradi. Sababi: 
– 
axborot diapazoni keng, chunki har bir talaba ma'lum ax- borotga ega; 
– 
hamkorlik natijasida passiv talabalarning ham faolligi ortishi mumkin. 
– 
ko'pgina taklif, fikrlar o'zaro tanqid natijasida saralanadi. 

20 
Guruh bilan ishlashning maqsadi talabalarning bilimini oshirishdir. Uslubni 

Download 0.67 Mb.