KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik davri O„zbekiston tarixida tom
ma‟noda islohotlar davri bo„lib kirdi desak xato bo„lmaydi. Zero, har qanday
davlat o„z tizimi mohiyatidan kelib chiqib maqsad-muddaolarini belgilar ekan,
maqsad-muddaolar mazmunidan kelib chiqib, jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy hayotida
ma‟lum islohotlarni amalga oshiradi. Ushbu islohotlar o„z navbatida buyuk
kelajakning asosi bo„lgan – ta‟lim-tarbiya tizimida ham chuqur va istiqbolli
islohotlarni amalga oshirishni zaruriyatga aylantirdi.
Ma‟lumki, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da “...ta‟lim muassasalarining
resurs, kadrlar va axborot bazalarini yanada mustahkamlash, o„quv-tarbiya
jarayonini yangi o„quv-uslubiy majmualar, ilg„or pedagogik texnologiyalar bilan
to„liq ta‟minlash» vazifalari belgilab qo„yilgan. Mamlakatimizning taraqqiy etgan
mamlakatlar qatoridan o„rin olishi uchun aholi ta‟limini jadallashtirish va uning
samaradorligini
oshirish
maqsadi ham ilg„or pedagogik tadbirlardan,
texnologiyalardan
keng
foydalanishimizni
talab
etmoqda.
Yurtboshimiz
I.A.Karimov ta‟biri bilan aytganda, “Biz rivojlangan bozor iqtisodiyotiga
asoslangan zamonaviy davlat qurish yo„liga qadam qo„yib, kuchli davlatdan kuchli
fuqarolik jamiyati sari izchillik bilan o„tishni ta‟minlar ekanmiz, faqat milliy va
umumbashariy qadriyatlar uyg„unligi zaruratini teran anglaydigan, zamonaviy
bilimlarni, intellektual salohiyat va ilg„or texnologiyalarni egallagan insonlargina
o„z oldimizga qo„ygan strategik taraqqiyot maqsadlariga erishishi mumkin ekanini
hamisha o„zimizga yaxshi tasavvur etib kelmoqdamiz”.
1
Ta‟lim – aqlli, ongli, jismoniy va g„oyaviy sog„lom, kasb-kor
ko„nikmalariga ega, vatanparvar, mard, jasur, vijdonli, burch-ma‟suliyatli,
baynalminallik va tadbirkorlik sifatlariga ega bo„lgan, shu bilan birga erkin fikrli
shaxslarni shakllantirishga qaratiladi.
Tarbiya – yosh avlodni ob‟ektiv va sub‟ektiv ta‟sirlar asosida axloqiy, aqliy,
amaliy, jismoniy shakllanish jarayoni bo„lib, tarbiyachi o„zi xohlagan sifatlarni
1
Prezident I.A.Karimovning “Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash –
mamlakatni
baqaror
taraqqiy
ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti”
mavzusidagi Halqaro konferensiyada so„zlagan nutqidan. – Toshkent, 2012 yil, 17 fevral.
4
tarbiyalanuvchilar ongiga singdirish uchun ularning ruhiyatiga ma‟lum maqsadga
yo„naltirilgan tizimli ta‟sir ko„rsatishiga aytiladi. Tarbiya mazmuni ta‟lim va
ma‟lumot olish jarayonlariga kiradigan ishlarning mazmuni bilan chambarchas
bog„liq bo„lib, ularning natijalarini o„zida aks ettiradi.
O`zbekiston Respublikasida demokratik va huquqiy jamiyat barpo
etilayotgan mavjud sharoitda yosh avlodning mustaqil va erkin fikrlay olishi ro`y
berayotgan voqea-hodisalarga shaxsiy munosabatini bildirishga imkon beradi.
Ijtimoiy borliqda kechayotgan o`zgarishlarga nisbatan shaxsiy nuqtai-nazarning
shakllanishi shaxs faolligini ko`rsatuvchi muhim jihatlardan biridir. Qolaversa,
mustaqil fikr egasi bo`lgan shaxs o`z imkoniyatlari, qobiliyatini erkin namoyon eta
oladi. Muvaffaqiyatli ravishda olib borilayotgan ta'limiy islohotlarning ham asosiy
maqsadi erkin, mustaqil fikriga ega barkamol shaxs va malakali mutaxassisni
tarbiyalab voyaga yetkazishdan iboratdir.
Insoniyat sivilizatsiyasining quyi bosqichlarida shaxsni tarbiyalash, unga
ta'lim berishga yo`naltirilgan faoliyat sodda, juda oddiy talablar asosida tashkil
etilgan bo`lsa, bugungi kunga kelib ta'lim jarayonini tashkil etishga nisbatan o`ta
qat'iy hamda murakkab talablar qo`yilmoqda. Bu borada o`quv axborotlarining
mazmundorligi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shu bois ijtimoiy taraqqiyot bilan
uzviy aloqadorlikda rivojlanib borayotgan pedagogika fanining vazifalari doirasi
kengayib bormoqda.
Tabiiy ravishda zamonaviy fan-texnika yutuqlaridan samarali va unumli
foydalana olish vazifasi mazkur fan oldiga ham qo`yilgandir. Ayni vaqtda
Respublika ijtimoiy hayotiga shiddatli tezlikda axborotlar oqimi kirib kelmoqda va
keng ko`lamni qamrab olmoqda. Axborotlarni tezkor sur'atda qabul qilib olish,
ularni tahlil etish, qayta ishlash, nazariy jihatdan umumlashtirish, xulosalash
hamda o`quvchiga yetkazib berishni yo`lga qo`yish ta'lim tizimi oldida turgan
dolzarb muammolardan biri hisoblanadi.
Pedagogik loyihalash asosida o`quv axborotlarining mazmundorligini
ta'minlashda quyidagilarga alohida e'tibor qaratiladi:
o`rganilayotgan mavzu bo`yicha maqsad, vazifalar bilan o`quvchilarni
5
oldindan tanishtirish, muammo, topshiriqlarni, shuningdek, uy vazifalari, mustaqil
ishlarni, ularni bajarish tartibi, paytini e'lon qilish, mavzuni to`liq o`zlashtirish
bo`yicha ko`rsatmalar berish, etalon darajasida o`zlashtirish me'yorlarini aytib
berish;
o`quvchilarning faol, mustaqil faoliyatini rag`batlantirish, bolalar
diqqatini bo`lim yoki mavzu mazmuniga tortish, uni qanday o`rgatish zarurligini
aytib, bilishga qiziqish uyg`otish o`qish-o`rganishga havas, muammolarni
bajarishga ehtiyoj uyg`otish. Emotsiyalar, tafakkur xodisalari bilimlarni o`quv
holatlariga tadbiq etish yo`llari orqali mavzu bo`yicha ma'lumotlar to`plash,
to`plangan ma'lumotlar yuzasidan joriy nazoratni tashkil etish, mavzuni to`liq
o`zlashtirishga oid o`zgartirish, qo`shimcha, tuzatishlarni belgilash;
bo`lim yoki mavzu bo`yicha to`plangan bilimlarga ishlov berish. Unda
kutilgan va kutilmagan, rejalashtirilgan, favqulodda va tasodifiy xodisalar ham
uchrab turadi. Binobarin, o`rganilgan natijalarga asoslanib loyihaga yangi
o`zgartirish, qo`shimcha, tuzatishlar kiritiladi, bolalarning etalon darajasiga
qanchalik yakinlashganliklari ham aytib o`tiladi;
bo`lim yoki mavzu bo`yicha umumiy xulosalar chiqarish, chiqarilgan
xulosalarni murakkab o`quv xolatlariga tatbiq qilish. Oraliq nazorat natijalariga
ko`ra mavzu yoki bo`lim bo`yicha axborot to`plash, to`plangan axborotlarga ishlo v
berish jarayonlarida o`quvchilar erishgan yutuqlarni tahlil qilish, o`quvchilarning
bilim, malakasi, ijodiy faoliyat tajribasi, munosabatlaridagi kamchilaklarini
ko`rsatish, sinfning har bir o`quvchisiga yakuniy nazoratgacha bajaradigan
qo`shimcha topshiriqlar berish, bolalarni o`quv materiallarini yanada atroflicha
etalon darajasida o`zlashtirishga rag`batlantirish;
yakuniy nazoratning asosiy funktsiyasi bolalarning ma'lumot va ta'lim
mazmuni elementlarini etalon darajasida o`zlashtirishlarini aniqlash, etalon
darajasidan past o`zlashtirgan o`quvchilarni ogohlantirish, qo`shimcha topshiriqlar
berish va hokazo.
Mamlakatimizda ta'lim tizimining isloh qilinishi ta'lim jarayonini ilg'or-
jahon tajribasidan kelib chiqqan holda tashkil etishni taqozo qiladi. Fan-texnika
6
taraqqiyoti texnologiyani fan sifatida o'rganishni, keyinchalik esa o'quv jarayonini
ham texnologiyalashtirishga olib keldi.
Metodlar yordamida ta'limning maqsadi amalga oshiriladi. Metodlar
o'qituvchi va o'quvchilaming nazariy hamda atnaliy bilimini ta'lim olish borasidagi
vazifalami bajarishga qaratadi.
Metodlarning ob‟yektiv hamda sub‟yektiv xarakteri haqidagi fikrlar xilma-
xildir. Metodlarning ob‟yektiv xarakterini butunlay inkor qilib, uni to'liq
sub‟yektiv xarakterga ega, shuning uchun ham takrorlanmasdir, u har bir
pedagogning ijodi tarzida yuzaga chiqadi, degan fikr bildiruvchilardan tortib, uning
tamomila aksi bo'lgan, to'Ia ob‟yektiv xarakterga ega deydiganlar ham mavjud.
Haqiqat, odatda, barcha fikrlarning o'rtasida tug'iladi. Aynan hamma metodlar
uchun doimo umumiy bo'lgan ob‟yektiv tomoni, didaktika nazariyasi, ko'p
holatlarda esa eng yaxshi bo'lgan amaliyot yo'llari tavsiva etiladi.
Metodlarning ob‟yektiv jihatlarida barcha didaktik qoidalar, qonunlar,
tamoyillar,
ta'riflar,
mazmun
butunligining
doimiy
komponentlari, o'quv
faoliyatining shakllariga xos bo'lgan umumiy toinonlar aks etadi. Metodlarning
sub‟yektiv jihati pedagog shaxsi, uning mahorati, ta'lim oluvchilarning o'ziga
xosligi va aniq sharoitga bog'liq. Dars jarayoni har ikki tomon bir butun bo'lib,
birlashgan holda tashkil etiladi. Uning amaliy ifodasi qo'yilgan maqsadga ko'ra
erishilgan natijada o'z aksini topadi. Metodlarning ob‟yektiv jihatini didaktik
prinsip nuqtayi nazaridan talqin etish, uning nazariyasini ishlab chiqish,
amaliyotda qo'llanishi zarur bo'lgan eng yaxshi metodlarni tavsiya etish, mantiqiy
tanlash muammolarini muvaffaqiyatli yechish imkonini beradi.
Resurslarni cheklanganligi har bir resursdan, jumladan, inson uchun eng
cheklangan resurs vaqtdan samarali foydalanishni taqozo qiladi. Demak, har
faoliyatimizni rejalashtirishimizni talab qiladi. O'quvchi-talabalarda bunday
ko'nikmani loyihalashtirish metodi yordamida hosil qilish mumkin.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib va mavzuning dolzarbligini inobatga
olgan holda bitiruv malakaviy ishi mavzusini “Loyihalash metodi - o„qitishni
| 