29
bosqichma-bosqich sharsimon vakuolli hujayralarga - s f e r u l o s i t l a r g a
aylanadi.
Qurt gemolimfasida oksidlovchi fermentlar bo’lib, ular ta’sirida
melanoza hodisasi ro’y beradi ya’ni havoda qonga oksidlanish natijasida to’q-
qo’ng’ir yoki qora rangga kiradi.
Oksidlovchi fermentlarning oz-ko’pligiga qarab turli zotlar pillasining rangi
turlichadir, erkak qurt gemolimfasi urg’ochi qurtlarga nisbatan rangsizroq
bo’ladi.
Ipak qurtida gemolimfaning tana bo’ylab harakati, yelka (orqa tomonda
joylashgan naysimon organ - bel naychasining urishi natijasida sodir bo’ladi.
Bel naychasi yoki yelka qon tomirining old qismi - aorta va keyingi
qisqarib - kengayuvchi kameralardan tuzilgan qismi "yurak" ka bo’linadi.
Aorta ikkinchi ko’krak bo’g’imidan
boshlanib, oz torayib boruvchi silliq
nay ko’rinishida, bosh bo’shlig’igacha yetib boradi va u yerda uncha katta
bo’lmagan teshik bilan tugaydi. Yurak qorin qismining 8-bo’g’imidan
boshlanib, ko’krakning ikkinchi bo’g’inigacha davom etadi. U uzunligi
bo’yicha orqaning teri qoplamiga biriktiruvchi to’qima paylari bilan
birlashgan. Yurakning devori yarim xalqa ko’rinishidagi va o’zining
chetlari
bilan yuqori va pastki o’rta chiziq bo’ylab o’zaro birlashgan ikki qator yassi
hujayralardan iborat bo’lib, yon devorlarida "cho’ntakchalar" deb ataluvchi
alohida chuqurchalarda 7 juft teshikcha bor. Yurak qisqarganda cho’ntaklar
teshikni bekitadi. Yurakdan teng yonli uchburchak ko’rinishidagi sakkiz juft
qanotsimon muskullar chiqib, har bir juft uchburchak
asoslari bir -biriga
qaragan, ularning uchlari teri qoplami bilan birlashgan bo’lib, birinchi jufti
qurt tanasidagi uchinchi ko’krak bo’g’imi bilan birinchi qorin bo’g’imi
o’rtasida, oxirgi jufti esa yettinchi va sakkizinchi qorin bo’g’imi orasida
joylashgan. Yurak devordagi muskul tolalari yordamida qisqaradi, bunda
yurakning hamma qismlari birin-ketin tananing oxirgi
qismidan oldingi tomon
qisqaradi. Bu to’lqinsimon qisqarish ob-havo haroratiga, qurtning yoshiga
bog’lik bo’lib, ayniqsa, sakkizinchi bo’g’im oldida yaxshi seziladi.
30
Qon aylanish jarayonida gemolimfa tananing umumiy bo’shlig’idan
og’izcha - ustisa orqali yurakka tushadi: gemolimfani orqa qismdan aortaga
haydovchi to’lqinsimon qisqarish natijasida gemolimfa yurak bo’ylab tarqalib,
aorta orqali bosh bo’shlig’iga boradi, bu yerdan esa tananing umumiy
bo’shlig’iga tushadi. Gemolimfa hamma organ va to’qimalarga borib, uni
yuvib, yana og’izchaga qaytib tushadi.
Yurak qismining kengayishi
qanotsimon muskullarning qisqarishi natijasida yuzaga keladi.
Yurak faoliyati nerv sistemasi orqali boshqariladi, tomoq usti nerv
tugunlari qo’zg’alish markazi hisoblanadi. Qorin nerv tugunlari pulsni
boshqaradi.
