142
etkazilmasa, qo‘shimcha moddalar ham hosil bo‘lib, oshlash
xususiyatini pasaytiradi.
Anorganik qaytaruvchilardan
oltingugurt gazi SO
2
ishlatilsa,
xrom ekstraktini olish reaksiyasi quyidagicha bo‘ladi:
Na
2
Cr
2
O
7
+ 3SO
2
+ H
2
O 2CrOHSO
4
+ Na
2
SO
4
Bu jarayon murakkab hisoblanib, u haroratga, kontsentratsiya
va bixromat miqdoriga bog‘liq bo‘ladi.
Uch valentli xrom birikmalaridan xrom ekstraktini olish.
a) xrom achchiqtoshlaridan
K
2
SO
4
Cr
2
(SO
4
)
3
24 H
2
O + 2Na
2
CO
3
2
4
2
3
\
/
\
/
4
2
4
2
SO
ОН
Cr
СО
ОН
Сr
О
Н
О
Н
+2Na
2
SO
4
+ K
2
SO
4
+ H
2
CO
3
+ H
2
O
2
4
2
3
\
/
\
/
4
2
4
2
SO
ОН
Cr
СО
ОН
Сr
О
Н
О
Н
e
ritmasini isitishda yoki eskirishida quyidagi
reaksiya hosil bo‘ladi.
3
2
4
2
2
4
2
3
\
/
\
/
2
\
/
\
/
4
2
4
2
4
2
4
2
CO
H
SO
ОН
Cr
ОН
ОН
Сr
О
Н
SO
ОН
Cr
СО
ОН
Сr
О
Н
О
Н
О
Н
О
Н
ОН
b) xrom chiqindilaridan xrom ekstraktini olishda,
kimyo
sanoati chiqindilaridan Cr
3+
va Cr
6+
valentli birikmalari ishlatilsada,
ulardan olingan oshlovchi birikma tarkibidagi neytral tuzlar ko‘p
bo‘lganligidan oshlashda qo‘llanilmaydi.
Cr
6+
+ Cr
3+
+ qaytaruvchi
xrom ekstraktlari.
143
Xromftalat ekstraktini tayyorlash
Xorijiy
mamlakatlar
olimlarining
tadqiqotlari
shuni
ko‘rsatadiki, agar xrom kompleksining ichki sferasida aromatik
polikarbon kislotalarining bo‘lishi, xrom ekstraktlarini quyidagi
xususiyatlarini yaxshilaydi:
– to‘ldirish xususiyatini;
– teri to‘qimasiga Cr
2
O
3
ning 10 %gacha kirishiga yordam
beradi;
– bu xrom ekstraktlari bilan ishlov berilganda oshlash
muddati 2–2,5 martaga kamayadi.
Ishlab chiqariladigan charm
mahsulotining texnologik va
oshlash xususiyati xrom massasiga nisbatan solinadigan ftal kislota
miqdoriga bog‘liq.
Xrom ekstraktining massasiga nisbatan 200 % ftal angidridini
to‘g‘ri kelishi, ya’ni yuqori miqdorda qo‘shish, texnik charmlar va
vel’yur ishlab chiqarishda yaxshi natijalarni beradi. Odatda, charm
ishlab chiqarishda, ftal angidridini Cr
2
O
3
massasiga nisbatan 70
%da qo‘shiladi.
Ftal ekstraktini tayyorlash uchun glyukozali ekstraktga ftal
angidridi qo‘shiladi. Ftal angidridiga ishqor
aralashtirilib natriy
ftalat olinadi:
ftal angidridi natriy ftalat
Ortiqcha miqdorda natriy ftalatni oshlash uchun ishlatilishi
ularning oshlash xususiyatlarini kamaytiradi.
Quruq xrom ekstraktlarini tayyorlash
Hozirgi kunda ko‘pgina zavodlarda xrom ekstraktlari suyuq
holda
tayyorlanadi.
Xrompik
yoki
monoxromat,
kislota,
qaytaruvchilardan tayyorlanadigan xrom ekstraktlarini tayyorlash
sharoitlari, ya’ni materiallarni
ketma-ket solinishi, kontsentratsiya,
С
С
О
О
О
+ 2NaOH
СOONa
СOONa
+H
2
O
144
jarayon harorati va borish tezligi xrom ekstraktlarini oshlash
xususiyatiga ta’sir ko‘rsatadi.
Shu sababli xrom ekstraktlarini tayyorlashda qulayliklar
yaratish maqsadida, hozirgi kunga kelib ularni quruq ya’ni
kukun
holatida ishlab chiqish keng tarqalgan. Bu esa o‘z navbatida
transportirovka qilishni osonlashtiradi.
Xrom ekstraktlari birinchi marta chet elda, quruq holatda
sanoatda qo‘llanilgan. Qo‘llash usuli juda oson bo‘lgan,
hisoblangan ekstrakt miqdori, quruq
holda oshlash barabaniga
solinadi. Quruq ekstraktlarni qo‘llash qulay bo‘lsada, ko‘nchilar
zavodning o‘zida tayyorlangan suyuq xrom ekstraktlarini afzal
ko‘rishadi, sababi shuki quruq xrom ekstraktining oshlash
xususiyati eruvchanligi past bo‘lib, oksobirikmalar hosil qiladi.
Yuqorida
aytilganlarni
e`tiborga
olib,
quruq
xrom
ekstraktlarini tayyorlashda eritmada kuchli olifikatsiyalangan va
oksibirikmalar hosil bo‘lishini oldini olish hamda suvda
eruvchanligini yaxshi bo‘lishini hisobga olish kerak.
Bizning Respublikamizga quruq xrom
ekstraktlari Rossiya va
boshqa
xorijiy
mamlakatlardan
keltirilmoqda.
Rossiyada
tayyorlanadigan xrom ekstraktini kontsentratsiyasi 300 – 320 g/l
(Cr
2
O
3
hisobida) bo‘ladi. Parchalanish harorati 95–120
0
S,
qaytaruvchilar sifatida daraxt qipiqlari, shinni ishlatiladi. Bu usul
bilan tayyorlangan quruq xrom ekstraktlarining oshlash xususiyati,
ya’ni oshlangan terilarning shakllantirish xususiyati yaxshi, oshlash
muddati 10 soat o‘rniga 7 soat hamda oshlangan charmlarning
ishqorga ta’siri yuqori bo‘ladi.
