159
huquqiga ega bo`ladilar. Ular yana muddatli depozitga qo`yilgan bank
qo`yilmalari, kreditlashning har xil formalari, erkin konvertatsiyalanadigan
valyutani sotib olish ham kiradi.
Moddiy investitsiyalar – material ob`ektlar yaratilishini taqozo qiladi.
Ularga ko`chmas mulklar (binolar,
inshootlar, er uchastkalari)ga, transport
infratuzilmalariga: ishlab chiqarish uskunalari (stanoklar, mashinalar, potok
liniyalar, texnologik komplekslar va h.k.)ga aylanma mablag’lar (xomashyo,
materiallar, butlovchi qism va mexanizmlar)ga qo`yilgan qo`yilmalar kiradi.
Boshqarish, moliyalashtirish va statistik nazariyasida bularni real yoki kapital
hosil qiluvchi investitsiyalar deb ataladi.
Nomoddiy investitsiyalar – investor kapitalini kengaytirish va qayta
takror ishlab chiqarish uchun qo`yilgan nomaterial qo`yilmalar bo`lib, ular mulkiy
mablag’lar balansida o`z aksini topmaydilar. Ular ishlab chiqarishni
takomillashtirish uchun, firma yoki korxona xodimlari malakasini va ilm
darajasini ko`tarish yoki mamlakat miqyosida «Kadrlar tayyorlash Milliy
dasturi»ni amalga oshirish uchun qo`yilgan qo`yilmalar yoki keng ma`noda
«inson intellektiga» qo`yilgan mablag’lar
va patent va litsenziya, nou-xau
(intellektual kapital), innovatsiyalar (kashfiyot yoki yangi texnika va texnologiya
echimlari) uchun qo`yilgan qo`yilmalar kiradi. Bularga yana har xil ijtimoiy
tadbirlar va dasturlarni amalga oshirish uchun qo`yilgan qo`yilmalar kiradi.
Amaliyotda mavjud bo`lgan investitsiyalarni quyidagi turlarga ajratiladi:
1. Nimalarga sarflanishiga qarab:
Sof investitsiyalar – asosiy kapital hajmini ko`paytirishga saiilanadi;
YAlpi investitsiyalar – asosiy fondlarning hajmini ko`paytirishga va
eskirishi o`rnini qoplashga sarflanadi;
2. Investorning maqsadiga qarab:
Bevosita investitsiyalar – muayyan xo`jalik sub`ektini
boshqarishda,
ishtirok etish huquqini olish va foyda chiqarish maqsadida uning ustav kapitaliga
mablag’ solishdir;
Portfel investitsiyalar – investorning aniq maqsadiga erishishi uchun
xizmat qiladigan va bir butun qilib to`plangan turli qiymatlarning yig’indisidir;
Annuitet (moliyaviy renta) – vaqti-vaqti bilan investorga muayyan
daromad keltirib turadigan investitsiyadir.
3. Investitsiya sub`ektlariga qarab:
Xususiy investitsiyalar – o`z xususiy kapitali, zayomlar (shu jumladan,
obligatsiya zayomlar), shuningdek, jalb etilgan
kapital hisobidan amalga
oshiriladi;
Davlat investitsiyalari – byudjet ajratmalari, uzoq muddatli ssudalar
va boshqa jalb etilgan resurslar hisobidan amalga oshiriladi.
4. Tijoriy xatarga munosabatiga qarab:
«Hisobga olingan xatarlarga borishga tayyor investor – biron-bir
sub`ektga mablag’ solayotgan investor tadbirkor bo`lib,
u qanday xatarga
borayotganligini avvaldan hisoblagan;
Har qanday xatarga borishga tayyor investor – o`yinchi tadbirkor
hisoblanadi va u har qanday xatarni ham engishga tayyor bo`ladi.
160
5. Tayinlangan ob`ektiga qarab:
Kapital investitsiyalar – real aktivlarga sarflanadi;
Innovatsion investitsiyalar – texnikaning yangi avlod va yangi
texnologiyalarni ishlab chiqish va o`zlashtirishga sarflanadi;
Ijtimoiy investitsiyalar – inson
salohiyatini va malakasini
rivojlantirishga, ta`lim sohasiga, ishlab chiqarish tajribasini rivojlantirishga va
nomoddiy ne`matlarning boshqa shakllariga sarflanadi.
Statistika amaliyotida real investitsiyalarni xarakterlash uchun ularning
hajmi va normasi aniqlanadi.
