Atrof-muhitni muhofaza qilishning iqtisodiy samaradorligi

197 
2. Lok-bo’yoq materialialarni surkashda va ximoya dekorativ parda 
qatlamlarini quritishi. 
3. Parda qatlam sirtini ko’rkamlashtirish, tekislash usullari.
4. Parda qatlam sirtini jilvirlash yo’li bilan tekislash.
5. Uchuvchan erituvchilarning bug’lanish hisobiga qoplamalar. 
23-MAVZU. DIZAYN TUSHUNCHASI VA ZAMONAVIY 
DIZAYN TURLARI, O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 
Tayanch 
so’zlar: 
dizayn, 
obyekt, 
sanoat, 
uslub, 
konstruksiyalash, maishiy, dastgoh. 
23.1. “Dizayn” tushunchasi. Dizayn obektlari. Dizayn metodlari. 
Sanoat dizayni 
Inson har doim go`zallikka intilib kelgan. Is`temol qiladigan 
yoki foydalanadigan maxsuloti chiroyli bo`lishiga, nafis bo`lishiga 
e`tiborini qaratgan. Atrofga bir nazar tashlasangiz bir biridan chiroyli 
avtomobillar, qishloq xo`jalik mashinalari, asboblar va dastgoxlar uy - 
ro`zg`or buyumlari, mebellari va boshqalarni ko`rasiz va ularni 
birinchi avlodlari bilan solishtirilsa, maxsulotga qanchalik texnikaviy 
va badiiy ishlov berilganligini xis etamiz. Hozirgi vaqtda texnikaviy 
va badiiy konstruktsiya - maxsulotni ratsional loyixalashni yagona 
jarayonidir. Texnikaviy konstruktsiyalash predmetini material va 
funktsiyaviy asosida paydo etsa, badiiy konstruktsiyalash esa, uni 
umuman mazmun, qo`laylik, garmoniya, va go`zallik va bilan 
to`ldiradi. Badiiy konstruktsiyalashni (dizayni) amalga oshiradi. 
Mamlakatimizda “Dizayner” termini 70chi yillar oxirida paydo bo`ldi. 
Inglizchadan tarjima qilinganda “dizayn” rasm chizishni bildiradi. 
Bunga qadar narsalarni loyxalashtirish “badiiy konstruktsiyalash”, 
narsalarni yaratish nazariyasi esa “texnik estetika” deb atalib 
kelinardi. “Dizayn” so`zi yasama tushunchalar: “Dizayner” – rassom 
korstruktor, 
“dizayn-forma” 
– 
buyumning 
tashqi 
formasi 
tushunchalarini keltirdi. Dizayn - inglizcha so`z bo`lib, «zexnli, go`zal 
loyixa» oreginal aloxida taklif, degan ma`noni bildiradi. Dizayner - 
zexnli badiy konstruktorlik degani. 1964 yil Belgiyadagi xalkaro 
seminarda dizaynga quyidagi ta`rif beriladi bu ijodiy faoliyat bo`lib, 
uning maqsadi sanoat maxsulotini aniqlashdan iborat: bu sifat 

198 
maxsulotni tashqi tuzilishini ham o`z ichiga oladi, ammo eng asosiy 
tarkibi va funktsional o`zaro aloka bo`lib, iste`molchi nuqtai nazaridan 
ham maxsulotni bir butun xolatga aylantiradi. Hozirga qadar
dizaynning mazmuni, uning maqsadlari va imkoniyatlari haqida 
bahslar yuritib kelinmoqda. Chunonchi, mashhur ital’yan arxitektori 
va dizayneri D.Ponti dizaynning maqsadi- go`zal shakllar, narsalar 
dunyosini yaratishdan iborat bo`lib, ular tsivilizatsiyamizning 
chinakam xarakterini ochib berishi lozim, deb hisoblaydi. Dizaynning 
boshqa bir nazariyotchisi T.Mol’danado o`zgacha fikrni qo`llab 
quvvatlaydi. Uning tasdiqlashicha, iste`mol predmeti badiiy asar 
funktsiyasini bajarishi mumkin emas, san`at taqdiri esa, sanoat 
buyumlari taqdiri bilan mos kela olmaydi. Chet ellarda dizaynning 
asosiy vazifasi-sotilishi oson bo`lgan narsalar yaratishdir, degan fikr 
keng tarqalgan. Shunday qilib dizayn bozor ehtiyojlari va talablariga 
to`g`ridan-to`g`ri bog`liq bo`lib qolmoqda. Dizayn sohasini aniqlash 
hamisha 
ham 
oson 
bo`lavermaydi. 
Dizaynni 
arxitekturadan 
(inter’erlarni lohilash haqida gap borganda), haykaltaroshlikdan 
(aytaylik, 
bolalar 
maydonchalari 
yoki 
attraktsionlar 
loyihalashtirilayotgganda), amaliy san`atdan (idish-tovoqlar yoki 
mebellarning yangi turlari yaralayotganda) ajratish qiyin. Bizni 
qurshab olgan narsalar kamdan-kam hollarda bir-biriga tengdosh 
bo`ladi. YAngi sotib olingan stol bilan yonma-yon bundan yuz yil 
avvalgi soat osig`liq turgan bo`lishi, eski kitob shkafida yaqinda nashr 
etilgan kitoblar bo`lishi mumkin. Buyumlar o`z umrini o`taydi, 
ularning o`rniga yangilari paydo bo`ladi, buyumlarning mana shu - 
yangilanish jarayoni uzluksiz davom etadi. Biz zamon izini oddiygina 
bir likobda ham his etishmiz, lekin hamisha ham buni ongli ravishda 
va aniq his etmasligimiz mumkin. Ammo bizning turmushimizda eski 
buyumlar endi u qadar ko`p emas - ular endilikda muzeylardan va 
kollektsionerlarning to`plamlaridan topiladi. Buyumning estetik 
sifatlariga beradigan bahomiz ba`zan sub`ektiv, eng asosiysi, 
isbotlanmagan bo`ladi. Biz bu buyum haqida u “go`zal” yoki “hunuk”, 
“nozik” yoki ”qo`pol” deyishdan tashqari nima ham deya olamiz? 
Deyarli hech narsa, ma`lum bir qancha tushunchalarni o`zlashtirib 
olish kerakki, ulardan hunarmandchilik asari yoki dizaynning 
xarakteristikasi hosil bo`ladi. Inson idrokining asosiy qonuniyatlari 
bilib olingandan keyin ko`p narsalar tushunarliroq bo`lib qoladi. Bu 
insonning qanday qilib buyumga yondoshganligini, undan qanday 

199 
foydalanishni, unga baho berishni, farq qilishni, qiyoslashni bilib 
olamiz. Faqat idrok qilish mexanizmini o`rganib chiqqandan 
keyingina biz bu predmetning nima uchun go`zal bo`lib 
tuyulayotganligini, uni qanday qilib chiroyli, butun predmetlar 
muhitini esa, uyg`un qilishni tushunish kalitini qo`lga kiritgan 
bo`lamiz. Texnik estetika xizmatiga Respublika texnika ilmiy-
tekshirish instituti va uning yirik viloyatlardagi filiallari boshchilik 
qiladi. Institut faqat oddiy ma`nodagi loyihalashtirish ishlarini emas, 
balki ko`rgazmali loyihalashtirish, “ertangi kun”ni loyihalashtirish 
ishlarini ham olib boradi. Bu ish ko`p jihatdan “Elektrotexprom” 
sohasi bilan bog`liqdir, u asosan maishiy priborlar- changyutgichlar, 
ventilyatorlar, isitish asboblari va boshqalarni tayyorlash bilan 
shug`ullanadi. Tabiiyki, hatto eng ilg`or loyihalash tashkilotlari ham 
bu ilmiy –tekshirish instituti amalga oshiradigan vazifani keng 
ravishda qo`ya olmaydi, o`zining loyihachilik faoliyatini shu darajada 
olib borolmaydi, uni ilmiy asosda mustahkamlay olmaydi. “Dizayn 
programmani” amalga oshirish natijasida hozirgi vaqtda tarmoqning 
barcha korxonalari institut tomonidan taklif etilgan ana shu printsip 
asosida asboblar tayyorlashga o`tmoqda. Ekspertiza qat`iy o`ylab 
tuzilgan metodologik asosga ega bo`lib, buyumning barcha eng 
muhim iste`mol sifatlarini hisobga oladi. Texnika estetikasi instituti, 
albatta, yangi buyumlar muhiti uni yaratish, territoriyalarni 
obodonlashtirish va boshqalar bo`yicha olib boriladigan butun ko`p 
qirrali faoliyatni qamrab ololmaydi. Muammolarning doirasi haddan 
tashqari keng va bu faoliyatning mazmuni xilma-xildir. Har bir 
tarmoqnin o`z vazifalari , o`z an`analari, o`z istiqbollari bor. Shu 
sababli odatda, bu tarmoqlar o`zinin loyihalash va ilmiy 
muassasalarga ega bo`lib, ularning ko`plarini to`la huquqlari bilan 
ilg`or dizaynerlik madaniyatining o`choqlari deb hisoblash mumkin.
Dizaynning 
ko`p 
maqsadli 
faoliyati 
ko`p 
miqdordagi 
mutaxassislarni talab qiladi. Respublikaizda dastlabki dizaynerlar
arxitektorlar, rassom-dekaratorlar, grafiklar va injenerlar orasidan 
chiqqan edi. Dizayn - badiiy hunarmandchilik va tasviriy san`atning 
o`zaro ichki aloqasi badiiy konstruktsiyalash sohasidagi butun 
faoliyatda sezilarli iz qoldirgan. Jahon praktikasida faqat chex 
ustalarining asarlaridagina- xoh u stanok yoki telefon bo`lsin, idish 
yoki stul bo`lsin-skul’ptura asosi sezilib turadi. Biz buyumlar olamini 
qanday idrok etamiz va baholaymiz. Bizni buyumlar olami qurshab 

200 
olgan, biz ulardan foydalanamiz, ularni o`z tasavvurlarimiz va 
qiziqishlarimiz doirasiga kiritamiz. Lekin bizning idrokimiz 
tanlovchan ekanligini ham e`tiborga olishimiz kerak. Ko`p kishilar 
buyumlar estetikasiga befarq qaraydilar va ko`proq ularning foydasi, 
pishiqligi, mustahkamligi, qulayligi va shu kabilarga qiziqadilar. 
Hatto, idrokli, go`zallikka o`ch kishilar ham vaqt o`tishi bilan 
buyumga befarq, uni estetik kechinma ob`ekti deb qaramaydigan 
bo`lib qoladilar. Bizni esa, buyumga estetik baho berish qiziqtiradi, 
bunda hamma narsani ham unchalik oddiy deb bo`lmaydi. Biz hech 
qanday tayyorgarlikka ega bo`lmay turib,faqat buyumga umumiy 
munosabat bildiramiz. Ya`ni:”bunarsa menga yoqadi”, “bu narsa 
menga yoqmaydi” yoki bir muncha qat`iy qilib:”bu narsa chiroyli” , “ 
bu narsa chiroyli emas”, “go`zal” yoki “go`zal emas ”deymiz. Biroq 
bunday baholar hatto eng umumiy estetik mazmunni ham ochib 
bermaydi. Buyumlar olamini loyihalash bilan shug`ullanadigan kishi 
pirovard maqsadiga- chiroyli buyum yaratishga harakat qilar ekan, 
birinchi navbatda mazkur buyumning estetik qiymati nimadan iborat 
ekanligini bilishi lozim. 
Garmonik forma va kompozitsiya tushunchasi. Shunday qilib biz 
xar qanday buyumga – sun`iy yoki tabiiy buyumga xos bo`lgan, uning 
estetik sifatlariga bog`liq bo`lmagan asosiy belgilari bilan tanishib 
chiqdik. Mazkur belgilar bilan tanishish bizga asosiy maqsadga – 
garmonik forma nima, uning qanday belgilari bor va u qanday 
yaratilishini bilib olish uchungina zarur. Garmonik forma go`zallik 
qonunlari asosida yaratiladi.

Download 4,62 Mb.