O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

204 
hajmining o`zida aniqlik bor. Ba`zan kattagina hajm uzining 
joylashmasligi tufayli salbiy sifatga aylanib ketadi. Ana shunday 
vaqtda “qo`pol mebel’” qabilidagi iboralarni eshitish mumkin. Hir bir 
buyum uzining ichki nisbatlari bilan ham xarakterlanadi. Hajmli- 
fazoviy tuzilish. 
Ma`lumki har qanday buyum uch o`lchovga ega bo`lib, bu o`lchovlar 
nisbatini biz himisha xis qilib turamiz. Shu sababli buyumning 
hajmiga doir xarakteristika uning usosiy o`lchovlariga bog`liq bo`ladi. 
Agar buyumning eni va balandligi chiqurldigidan nihoyatda katta 
bo`lsa; bunday tuzilish frontal tuzilish deb ataladi. Agar buyumni 
chuqurligi yuqorida aytilgan tartibda bo`lsa, u xolda bunday tuzilishni 
biz fazoviy tuzilish deb ataymiz. Buyumlar xilma-xil bo`lib, ularni 
ta`riflash uchun “xajmli-fazoviy tuzilish” terminidan foydalanadi. 
2-rasm. Estetik dizayn. 
Material. Har qanday buyum maxlum bir materialdan ishlanadi, 
qo`p xollarda biz uning qanday materialdan va bizga tanish bo`lgan 
materiallardan qilinganligini bilamiz. Faqat ayrim sistetik mahsulotlar 
va almashinavchi materiallar bizni qiyin axvolga solib quyishi 
mumkin; har bir buyumni sirti qandaydir uziga xos sifatlar bilan 
ajralib turadi, ya`ni u g`adir-budir yoki silliq, yaltiroq yoki sirlangan 
bo`ladi.
24.3. Badiiy loyihalash. Buyum va mahsulotlarga kompozitsiya 
berish 
Garmonik forma va kompozitsiya tushunchasi. Shunday qilib biz 
har qanday buyumga – sun`iy yoki tabiiy buyumga xos bo`lgan, uning 
estetik sifatlariga bog`liq bo`lmagan asosiy belgilari bilan tanishib 

205 
chiqdik. Mazkur belgilar bilan tanishish bizga asosiy maqsadga – 
garmonik forma nima, uning qanday belgilari bor va u qanday 
yaratilishini bilib olish uchungina zarur. Garmonik forma go`zallik 
qonunlari asosida yaratiladi. Xammaga ma`lum bo`lgan bu ta`rif 
shartlidir: san`atda matematika yoki fizika qonunlariga o`xshagan 
qonunlar yo`q, gap faqat ayrim qonuniyatlar haqidagina borishi 
mumkin. Garmonik asar yaratish jarayoni “kompozitsiya” nomiga 
ham egadir. Kompozitsiya tushunchasi ijodning boshqa turlari – rang 
tasvir, adabiyot va musiqaga ham bab-barovar taaluqlidir. Dizayndagi 
kompozitsiya o`z metodikasi va terminologiyasiga ega. U avvalo 
asarning zarur sifatlariga yoki dizaynerlik xususiyatlariga tayanadi. Bu 
sifat va xususiyatlar idrok etish qobiliyatlariga asoslanadi va 
kompozitsiya kategoriyalari deb ataladi. 

Download 4,62 Mb.