4.3. Qora mеtаllаr va qоtishmаlаrining mехаnik хоssаlаri.
Tabiat va turmushda uchraydigan metallar qora va rangli
metallarga bo’linadi. Qora metallarga cho’yan va po’lat kiradi. Ular
temir va uglerodning qotishmasidan iborat bo’ladi. Toza temirdan
kamdan-kam foydalaniladi. List metallar 0,5 dan 2 mm gacha
qalinlikdagi yupqa metallardan iboratdir. Metall listlari oq va qora
bo’lib, buning sababi ularning yupqa qalin qoplami bo’lishi va
bo’lmasligidir. Qora metall listidan texnik maqsadlarda foydalaniladi.
Yupqa oq metallar esa ko’proq uy-ro’zg’or buyumlari uchun
43
ishlatiladi. Qora metallarning asosini temir tashkil qilganligi uchun
temir elementi va rudasi haqida qisqacha ma’lumot keltiramiz. Temir-
qadimdan ishlatilib kelingan, lekin uning keng ko’lamda qo’llanilishi
keyinroq boshlanadi, chunki temir tabiatda erkin holda kam uchraydi.
Texnikaning ma’lum darajada rivojlanishi tufayligina uni rudalardan
ajratib olishga yo’l ochildi.
2-rasm. Qora metal namunalari.
4.4. Qora metallarning olinishi va ularning turlari
Tabiatda uchraydigan tog’ jinslaridan paydo bo’lgan temir qazib
olingandan og’ir sanoat sohasida rudani qayta ishlash yo’llari bilan
qora metallar olinadi. Qora metall - Ruda konlariga temir, marganets,
xrom, titan va vannadiy konlari kiradi. Eng yirik konlarning zapasi bir
necha mlrd. t ga, ruda tarkibidagi metall miqdori esa bir necha o’n
prosentga yetadi. Temir rudasi konlari yirik konlar hisoblanib, turli
sharoitlarda hosil bo’ladi. Ular orasida kembriy davridan oldin paydo
bo’lgan temirli kvarsitlarning gematit va magnetitdan nborat
metamorfogen konlari muhim ahamiyatga ega.
Qora metallar - temir va uning qotishmalarini sanoatda atalishi;
uglerodli temir qotishmalari - po’lat va cho’yan, shuningdek ferro
qotishmalar keng tarqalgan. Rudalardan metallni sof holda ajratib
olish ishi texnikada qaytarish, termik parchalash, almashinish
prossesslash
natijasida
metallurgiyaning
turli
tarmoqlari
44
(pirometallurgiya, gidrometallurgiya va elektro metallurgiya)da
amalga oshiriladi. Nihoyatda toza metal olish uchun moddalarni
vakuumda haydash metodidan ham foydalaniladi. Keyingi yillarda
zonalar bo’ylab suyuqlantirish metodi ko’p qo’llanilmoqda. Bu metod
yod moddaning suyuq metallda yaxshiroq, qattiq metallda yomonroq
yeyilishga asoslangan. Zonalar bo’ylab suyuqlantirish metodi asosida
(elektron-nur lampalar bilan qizdirib) niobiy, tantal, volfram va
boshqa M. yot moddalardan tozalanadi. Metall toza holda kamdan-
kam ishlatiladi. Ko’pincha qotishma holida qo’llaniladi. Masalan,
cho’yan, po’lat, jez, bronza, konstantan, melxior, nixrom va boshqa
Atmosfera sharoitida metall yemiriladi (korroziyaga uchraydi). Metall
buyumlarni yemirilishdan saqlash alohida ahamiyatga ega. Maxsus
zanglamaydigan po’latlarning yaratilishi bu masalani hal qilishga
yordam beradi. Metall turmushda, ishlab chiqarishda, qurilishda,
kosmonavtika, kemasozlik, mashinasozlik, samolyotsozlikda va
boshqa ko’p sohalarda ishlatiladi. Ishlatilishi kerak bo’lgan qora
metallar temir rudani suyuqlantirishga tayyorlash, asosan maydalash
(pechga tiqish), g’alvirdan o’tkazish (elash), rudani yuvish, bekorchi
jinslardan apparat yordamida tozalab boyitish (elektro magnit usuli),
rudani qizdirish, Aglomerilasiyalash (Aglomerilasiya mashinasida
bo’laklash), o’tralash (har hil shaxtadan) bo’lganligi uchun kimyoviy
tarkibi normallash kabi operatsiyalar orqali qayta ishlanib talab
darajasida qora metall qotishmalari (cho’yan va po’lat) olinar ekan.
Kulrang cho’yan donsimon tuzilishga ega. Uni qirquvchi instrumenti
bilan oson ishlov berish mumkin, suyuq holatda yaxshi quyiladi.
Undan dastgohlarning staninasi, shkivlar va boshqa narsalar quyiladi.
Kulrang cho’yanning asosiy kamchiligi - tezsinuvchanligi, shuning
uchun undan zarbaga dosh beradigan, cho’ziladigan, egiladigan
detallarni quyib bo’lmaydi. Oq cho’yan o’ta qattiqligi, sinuvchanligi,
va qirqish qiyinligi bilan farqlanadi. U po’lat olish uchun ishlatiladi.
Po’lat tarkibida uglerod (2 % gacha) va boshqa kimyoviy clcmcullar
bor. Po’lat marten, konverter va elektr pechlarda oq cho’yanning
tarkibidagi uglcrodni yondirish yo’li bilan olinadi. Po’latni kislorod
konverterda eritib olish eng tejamkor usul hisoblanadi. Eng keng
tarqalgan usuli esa bu marten pech orqali quyishdir. Konstruksion
sifatli po’latlar tarkibida fosfor yoki oltingugurt oz qo’shimcha
miqdorda bo’ladi. Ulardan qattiq kuch ta’sirida chidaydigan detal va
konstruksiyalar tayyorlanadi (shesterniya, tros simian, ko’prik va
45
kranlaming konstruksiya elementlari). Instrumental po’latlarda
uglerod miqdori 0,7% dan oshiqroq bo’ladi. Konstruksion po’latlarga
qaraganda instrumental po’latlar qattiqroq, mustahkamroq va
chidamliroq bo’ladi. Ulardan asosan o’lchaydigan, qirqadigan va
montaj instrumentlar tayyorlanadi. Legirlangan po’latlar tarkibida,
kerak bo’lgan xossasiga qarab quyidagi elementlar qo’shimcha
bo’lishi mumkin: nikel, xrom, volfram, kobalt, vannadiy, molibden,
marganets, kremniy.
|
