1.2. Tizimlarning tasnifi
Tayanch soʻzlar: Axborot ta‘minot, matematik ta‘minot, dasturiy ta‘minot,
umumtizimiy dasturiy ta‘minot, tashkiliy ta‘minot, tashkilot, qismtizim, huquqiy
ta‘minot, tizim, maxsus dasturiy ta‘minot, axborot oqimlar sxemasi, texnik
hujjatlashtirish, texnik ta‘minot
Axborot tizimning tuzilmasi, uning qism tizimi deb ataluvchi alohida
qismlaridan tarkib topgan.
Qisim - bu biror alomatga koʻra ajratilgan, tizimning muayyan qismi.
Shunday qilib ixtiyoriy axborot tizim tuzilmasini ta‘minlovchi qism tizimlar
majmuasi orqali ifodalash mumkin.
Axborot ta‘minoti - axborot tizimlarida ma‘lumotlar omborini yaratish,
hujjatlashtirishning bir hil tartibga keltirilgan tizimlarini ichiga olgan axborotni
kodlashtirish, joylashtirish va tashkil qilish boʻyicha uslublar va vositalar
yigʻindisidir. Axborot tizimlari quyidagi qismlardan tashkil topgan (2.1-rasm).
Qabul qilinadigan boshqaruv qarorlarning ishonchliligi va sifati koʻp
jihatdan ishlab chiqilgan axborot ta‘minoti sifatiga bogʻliq.
2.1-rasm. Axborot tizimini tashkil etuvchilari.
Texnik
ta’minot
Matematik
ta’minot
Axborot
ta’minoti
Axborotlar
tizimi
Dasturiy
ta’minot
Bazaviy
ta’minot
Tashkiliy
ta’minot
26
Dasturiy ta‘minot - kompyuter texnikasi vositasida ma‘lumotlarni qayta
ishlash tizimi(MQIT)ni yaratish va foydalanish dasturiy vositalari yigʻindisidir.
Dasturiy ta‘minot tarkibiga bazaviy (umumtizimli) va amaliy (maxsus) dasturiy
mahsulotlar kiradi.
Bazaviy dasturiy vositalar inson va kompyuterning oʻzaro harakatlarini
avtomatlashtirish, ma‘lumotlarni qayta ishlash, namunaviy protseduralarni tashkil
etish, MQIT texnik vositalari ishlashi nazorati va diagnostikasi uchun xizmat
qiladi.
Amaliy dasturiy ta‘minot axborot tizimi funktsional vazifalarni hal etishni
avtomatlashtirish uchun moʻljallangan dasturiy mahsulotlar yigʻindisini oʻzida
namoyon etadi. Ular universal vositalar (matn muharrirlari, elektron jadvallar,
ma‘lumotlar omborini boshqaruv tizimlari) va maxsus vositalar – funktsional
kichik tizimlarni amalga oshiruvchi turli xil ob‘ektlar (iqtisodiy, muhandislik,
texnik va boshqalar) sifatida ishlab chiqilishi mumkin.
Texnik ta‘minot ma‘lumotlarni qayta ishlash tizimini faoliyat koʻrsatishi
uchun qoʻllaniluvchi texnik vositalar kompleksidir. Ushbu ta‘minot ma‘lumotlarni
qayta ishlovchi, namunaviy operatsiyalarni amalga oshiruvchi qurilmalarni oʻz
ichiga oladi. Bunday qurilmalarga kompyuterlardan tashqari, atrof (periferiya)
texnik vositalari, turli hil tashkiliy texnika, telekommunikatsiya va aloqa vositalari
ham kiradi.
Texnik ta‘minot - axborot tizimning ishlashi uchun moʻljallangan texnik
vositalar kompleksi va ushbu vositalar, hamda texnologik jarayonlarning hujjatlari.
Texnik vositalar kompleksi bu:
Ixtiyoriy modeldagi kompyuterlar
Ma‘lumotni yigʻuvchi, saqlovchi, ishlov beruvchi, uzatuvchi va chiqaruvchi
qurilmalar
Berilganlarni uzatish va aloqa simlari qurilmalari
Ma‘lumotni avtomatik tarzda oluvchi qurilmalar va orgtexnikalar.
Ishlatuvchi materiallar va boshqalar
27
Huquqiy ta‘minot axborot tizimini yaratish va faoliyat koʻrsatishini tartibga
soluvchi huquqiy me‘yorlar yigʻindisini oʻzida namoyon etadi.
Lingvistik ta‘minot inson va kompyuter muloqotini ishlab chiqish va
ta‘minlash samaradorligini oshirish uchun ma‘lumotlarni qayta ishlash
texnologiyasi (MQIT)ni yaratish va foydalanishning turli bosqichlarida ishlatilgan
til vositalari yigʻindisidan iborat.
Vosita va texnik jarayonlarning xujjatlarini shartli tarzda uchta guruhga
boʻlish mumkin:
Davlat va tarmoq andozalarini oʻz ichiga oluvchi umumtizimiy xujjatlar;
Texnik ta‘minotini ishlab chiqishning barcha bosqichlari boʻyicha uslublar
kompleksini oʻz ichiga oluvchi maxsus xujjatlar;
Texnik ta‘minot boʻyicha hisob-kitoblarni bajarishda foydalanadigan
normativ xujjatlar.
Ayni paytda texnik ta‘minotni tashkil qilishning ikki asosiy shakllari
ishlatilmoqda (texnik vositalardan foydalanish shakllari): markazlashgan va
qisman yoki butunlay markazlashmagan.
Markazlashgan texnik ta‘minot axborot tizimda katta EHM va hisoblash
markazidan foydalanishga asoslangan.
Markazlashmagan texnik vositalar esa funktsional qismtizimlarni personal
kompyuterlarda bevosita ishchi oʻrinlarida joriy etishni koʻzda tutadi.
Istiqboldagi yondashuv – qisman markazlashgan yondashuv boʻlsa kerak,
ya‘ni texnik ta‘minot taqsimlangan turlar asosida tashkil qilinadi. Ushbu turlar
personal kompyuterlar va katta EHMlardan tarkib topgan. Katta EHMlarda barcha
funktsional qismtizimlar uchun umumiy boʻladigan berilgan ma‘lumotlar
saqlanadi.
Matematik va dasturiy ta‘minot - axborot tizim maqsadini amalga oshirish
uchun matematik usullar, modellar, algoritmlar va dasturlar majmuasidan iborat.
Matematik ta‘minot vositalariga quyidagilar mansub:
Boshqaruv jarayonlarini modellashtirish vositalari
Boshqaruvning namunaviy vazifalari
28
Matematik dasturlash, matematik statistika va h.k. usullari
Dasturiy ta‘minotga esa umumtizimiy va maxsus dasturiy mahsulotlar,
hamda texnik xujjatlari kiradi.
Umumtizimiy dasturiy ta‘minot – ma‘lumotlarga ishlov berish namunaviy
masalalarini hal qilishga moʻljallangan foydalanuvchilar uchun dasturlar
kompleksi.
Maxsus dasturiy ta‘minot – haqiqiy ob‘ekt faoliyat koʻrsatishini aks etuvchi,
ixtiyoriy darajadagi uning adekvat modellarini joriy etuvchi amaliy dasturlar
majmuasi.
Texnik hujjatlar - masalaning tavsifi, algoritmini tuzishga topshiriq,
masalani matematik modeli, tekshiruv misollaridan tarkib topadi.
Tashkiliy ta‘minot - axborot tizimni ishlatishda va ishlab chiqish jarayonida
xodimlar bilan texnik vositalar orasidagi munosabatlarni muvofiqlashtiruvchi
usullar va vositalar majmuasidir.
Tashkiliy ta‘minot quyidagi funktsiyalarni amalga oshiradi:
Tashkilotning mavjud boʻlgan boshqaruv tizimini tahlil qilib, undagi
avtomatlashtirilishi lozim boʻlgan jarayonlarni aniqlab olish;
Masalani kompyuterda echish uchun tayyorlash, jumladan axborot tizimni
loyihalash uchun texnik topshiriq va uning samaradorligini asoslash
Tashkilot tarkibi va tuzilmasi boʻyicha boshqaruv qarorlarni, hamda
boshqaruv tizimi samaradorligini oshirishga qaratilgan masalalar echimi
uslubiyotlarini ishlab chiqish.
Xuquqiy ta‘minot. Xuquqiy ta‘minot - axborot tizimlarning yaratilishi,
adliyaviy statusi va ishlashini aniqlovchi huquqiy normalar majmuasi boʻlib,
ma‘lumotlarni olish, oʻzgartirish va ulardan foydalanish tartibini oʻrnatadi.
Huquqiy ta‘minotning bosh maqsadi qonuniylikni mustahkamlashdan iborat.
Huquqiy ta‘minot tarkibiga – qonunlar, farmonlar, davlat organlarining
qarorlari, vazirliklarning buyruqlari va boshqa normativ hujjatlari, tashkilotlar,
maxalliy hokimiyat organlari kiradi.
29
Axborot tizimlarning ishlab chiqish bosqichlarining huquqiy ta‘minoti
ishlab chiquvchi va buyurtmachi orasidagi shartnomaviy munosabatlar, hamda
shartnomadan oldin ishni huquqiy asoslaydigan normativ aktlardan iborat.
Axborot tizimlarni ishlash bosqichlarining huquqiy ta‘minoti quyidagilarni oʻz
ichiga oladi:
Axborot tizim statusi
Tashkilot tarkibining xuquqlari, vazifalari va javobgarligi
Boshqaruv jarayonining huquqiy nizomi
Ma‘lumotni yaratish va undan foyidalanish tartibi va boshqalar.
Bozor munosabatlarini shakllantirish boʻyicha olib borilayotgan tub
islohotlarni amalga oshirish, eng avvalo xodimlarning iqtisodiy bilimiga
bogʻliqdir. Kishilarda iqtisodiy tafakkurni shakllantirmasdan turib, chuqur
oʻzgarishlar qilib boʻlmaydi. Bu borada iqtisodiy informatikaning tarkibiy qismi
boʻlgan zamonaviy axborot texnologiyalarini qoʻllash davr talabidir.
Axborot texnologiyalari (AT) – bu axborot jarayonlarini (axborotni yigʻish,
saqlash, izlash, qayta ishlash, uzatish va h.k) turli xil vositalar yordamida
boshqarishni tashkil etish usullaridir.
Axborot texnologiyalari informatikaning predmeti hisoblanadi, hamda
boshqaruv amaliyotini oʻtkazish, ishlab chiqarishni boshqarish, ilmiy izlanishlar va
iqtisodiyotda korxonalarning tashkil topishi, ularning texnik rivojlanishi natijasida
milliy iqtisodning yangi tarmoqlarini yuzaga keltiradi. Axborot texnologiyalari
iqtisodiy masalalarni hal etishda quyidagi asosiy jarayonlarni oʻz ichiga oladi:
1. Axborotni yigʻish va roʻyxatdan oʻtkazish;
2. Axborotni tartiblash, tahlil qilish va uzatish;
3. Ma‘lumotlarni kodlashtirish;
4. Ma‘lumotlarni saqlash va izlash;
5. Iqtisodiy axborotni qayta ishlash;
6. Axborotni chop etish va axborotdan foydalanish;
7. Qaror qabul qilish, boshqaruv ta‘sirini ishlab chiqish.
30
Axborot xususiyatlarini oʻrganish hamda inson faoliyatining turli sohalarida
foydalanish va tarqatish bilan shugʻullanadigan fan informatika deb ataladi.
Informatikaning asosiy vazifasi – davlat boshqaruv organlarining, sanoat va
tadbirkorlik hamda boshqa sohalardagi axborot ehtiyojini qondirish uchun moddiy-
texnik bazani yaratishdir.
Axborot texnologiyasini oʻrganish uch qismdan iborat:
1. Axborot texnologiyalarini tashkil qilishning nazariy asoslari oʻrganiladi, bunda
asosiy e‘tibor axborot tizimini yaratish tamoyillari, rivojlantirish
bosqichlari, iqtisodiy axborotning xususiyatlari, tuzilishi va qayta ishlash
jarayonlariga qaratilgan.
2. Axborot texnologiyasi tizimining unsurlari: xisoblash texnikasining tuzilishi,
foydalanish usullari, matematik va dasturiy ta‘minoti va uning faoliyatini
belgilovchi lingvistik, erganomik va umumiy ta‘minotlarni oʻrganadi.
3. Boshqarish sub‘ekti faoliyatiga taalluqli boʻlgan iqtisodiy masalalarni echish
yoʻllari oʻrganiladi.
Axborot texnologiyasi tizim sifatida boshkarish sub‘ektida shakllanadi. Shu
sababli xam axborot texnologiyasi boshkarish sub‘ektining ustqurmasi xisoblanadi.
Demak, axborot texnologiyasining shakllanishi uchun quyidagi unsurlarning
boʻlishi majburiydir:
1. mutaxassislar
2. texnik vositalar
3. axborotlar
Shuning uchun xam axborot texnologiyasi boshkarish funktsiyalarini
ifodalovchi axborotlarni yigish, jamlash, uzatish, saklash va boshka jarayonlarni
amalga oshiruvchi inson - mashina tizimi deb yuritiladi. Bu tizimni yaratish uchun
bir kator tamoyillar ishlab chikilgan.
Iqtisodiy informatika deb kompyuter, kommunikatsion va tashkiliy texnika
vositalari yordamida iqtisodiy axborotni avtomatlashtirilgan tarzda qayta ishlash
usullarini oʻrganuvchi tushunchalarga aytiladi.
31
Iqtisodiy
informatika
texnologiya
va
uni
yaratish
bosqichlari,
avtomatlashtirishning maqsadga muvofiqligini asoslash, muammo sohasining
funktsional tahlili, iqtisodiy masalalarni qoʻyilishini algoritmik hal etish, turli
vositalar yordamida dasturlarni qoʻllash muammolari bilan shugʻullanadi.
Axborot texnologiyalaridan samarali foydalangan holda, iqtisodiy
informatikaning muhim vazifalari quyidagilardan iboratdir:
1.Bilimlar darajasini orttirish.
2.Tarbiyaviy vazifa.
Bilimlar darajasini orttirish uchun odamlarni zarur axborotdan voqif
qilish, bilimlarni muntazam ravishda egallab, yangilab borishga nisbatan ularda
ishtiyoq uygʻotish, ijodiy tafakkurni kuchaytirish kerak.
Tarbiyaviy vazifasi shundan iboratki, ya‘ni inson informatika yordamida
avlod ajdodlarimiz toʻplagan va umumlashtirgan ijtimoiy hamda ishlab chiqarish
tajribalarni, ilmiy bilimlar, ijtimoiy gʻoyalar, estetik boyliklar va boshqalarni
oʻzlashtirar ekan, ongida yangi dunyoqarashni shakllantiradi.
Axborot infratuzilmasi - axborotni toʻplash, qayta ishlash va ommaga
etkazish shart-sharoitlarni rivojlantirish imkonini beruvchi vositalar majmuasidir.
Axborot infratuzilmasi oʻz ichiga quyidagilarni oladi:
1. Ma‘lumotlarning davlat miqyosidagi va maxalliy manbalari tizimlarini.
Bu tizim EHM operatsion tizimlar yordamida turli tuman axborotni
avtomatlashtirilgan tarzda ishlab chiqadi. U axborot-hisoblash markazlarining
mintaqaviy tarmoqlari, tashkilotlar, korxonalar, birlashmalar va ularning
boʻlinmalari infratuzilmalarini, hamda avtomatlashgan ish joylarini oʻz ichiga
oladi.
2. Aloqa tizimlarini - bu elektron pochta, teleks, vidioteks, telefaks, aloqa
vositalari va hisoblash texnikasining bir-biriga mushtarak boʻlib ketishi va
boshqalar.Bular taraqiy eta borib, ma‘lumotlar bilan taminlashning umumdavlat
yagona tizimiga aylanadi.
32
Axborot infratuzilmasini takomillashtirish maqsadida 1992 yil 8 dekabrda
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining qarori bilan Fan va Texnika
Davlat qoʻmitasi qoshida Axboratlashtirish boʻyicha bosh Boshqarma tuzildi.
Oʻzbekiston Pochta va telekommunikatsiyalar agentligi ―Oʻzbekiston Aloqa
va axborotlashtirish davlat qoʻmitasiga aylantirildi, unga respublikada
axborotlashtirishni rivojlantirish boʻyicha qoʻshimcha funktsiyalar yuklandi.
Axborot xizmatlari sohasini rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish boʻyicha
zarur normativ-huquqiy xujjatlarni ishlab chiqish maqsadida ―Kompyuter va
axborot–texnologiyalarini rivojlantirish hamda joriy etish markazi‖ tashkil etildi.
Demak, axborot texnologiyalarining rivojlanishi iqtisodiy informatikaning
rivojiga,
iqtisodiy
informatikaning
rivojlanishi
axborot
infratuzilmasini
kengayishiga, ya‘ni axborotlashgan jamiyatning shakllanishiga olib keladi.
Axborot texnologiyasining rivojlanishi bir nechta bosqichlarni oʻz ichiga
oladi.
XIX asrning ikkinchi yarimigacha axborot texnologiyasining asosini pero,
siyohdon va buxgalteriya daftari tashkil etgan (qoʻl axborot texnologiyasi).
Kommunikatsiya (aloqa) paket (rasmiy hujjatlar solingan konvert) yuborish orqali
amalga oshirilar edi. Axborotni qayta ishlash mahsuldorligi oʻta past boʻlib, har bir
xat alohida, qoʻlda koʻchirib olingan. Qaror qabul qilish uchun bir-biriga
qoʻshiladigan hisob-kitobdan boshqa axborot ham boʻlmagan.
«Qoʻl» axborot texnologiyasi oʻrniga XIX asr oxirida «mexanik»
texnologiya kirib keldi. Yozuv mashinasi, telefon, diktafonning kashf etilishi,
jamoa pochtasi tizimining takomillashuvi – bular bari avvaliga axborotni qayta
ishlash texnologiyasida, soʻng ish mahsuldorligida sezilarli oʻzgarishlar yuz
berishiga zamin boʻldi. Mohiyatan, mexanik texnologiya mavjud muassasalarda
tashkiliy tarkibining shakllanishiga yoʻl ochib berdi. XX asrning 40-60 yillarida
«elektr» texnologiyasi paydo boʻlib, u echib almashtiriladigan elementlarga ega
elektr yozuv mashinkalari, oddiy qogʻozdan foydalanuvchi nusxa koʻchirish
mashinasi, portativ diktafonlardan iborat edi. Aynan shu vositalar hujjatlarni qayta
33
ishlash sifati, soni va tezligini oshirish hisobiga boshqarish faoliyati yaxshilandi.
Koʻpgina zamonaviy muassasalar «elektr» texnologiyasiga asoslanadi.
1960 yillarning ikkinchi yarmidan esa «elektron» (yoki «kompyuter»)
texnologiyasi yuzaga kela boshladi va axborotning shaklini emas, mazmunini
oʻzgartirishga urgʻu berila boshlandi. Ma‘lumki, boshqaruvning axborot
texnologiyasi axborotni qayta ishlash boʻyicha eng kamida quyidagi muhim uchta
tarkibiy qismga ega boʻlishi lozim: hisobga olish, tahlil va qaror qabul qilish.
Bularni kompyuterlarda amalga oshirish tobora murakkablashib bormoqda.
Chunki, oʻzida sanoqsiz ma‘lumotlarni jamlagan «qogʻozlar dengizi» tobora
kengayib bormoqda.
Axborotni taqdim etish tizimining rivojlanishi. Aytish mumkinki, axborot
texnologiyasi bir necha million yillar avval odamzod oʻrtasida ilk bor oʻzaro
muloqotga kirishish usullari (turli tovushlar chiqarish, imo ishora, hatti-harakatlar
qilish) paydo boʻlishi bilan birga yuzaga kelgan deb aytish mumkin. Bunda
axborot almashinuvi faqat yakka shaxslar oʻrtasidagina amalga oshirilgan. Nutq
paydo boʻlishi bilan birga(taxminan 100 ming yil oldin) odamlar miyasida axborot
toʻplanishi imkoniyati yuzaga keldi.
Keyingi bosqichda, ya‘ni yozuvning paydo boʻlishi (5-6 ming yil avval)
insoniyatning umumiy, jamoa xotirasining yuzaga kelishiga sabab boʻldi. Aynan
yozuvning paydo boʻlishi axborotni toʻplash, uzatish, qayta ishlash, saqlash va
etkazish kabi toʻliq jarayonni amalga oshirishga imkoniyat yaratib berdi. Bu
imkoniyat tufayli axborot moddiy tashuvchilarda qayd etila boshlandi. Axborot
tizimi va texnologiyasining keyingi taraqqiyoti asosan kommunikatsiya vositalari
bilan bogʻliq.
Boʻlinish alomati – kompyuteriy texnologik keltiradigan afzalliklar
1-nchi bosqich (60-yilarning boshi)-markazlashgan jamoaviy foydalanishga
moʻljallangan hisoblash markazlarida murakkab hisoblashlarni boshqarishda
ma‘lumotlarni samarali ishlov berish bilan xarakterlanadi.
2-nchi bosqich (70 – yillarning oʻrtalaridan boshlab) personal kompyuterlar
paydo boʻlishi.
34
3-nchi bosqich (90- yillardan boshlab) – biznesda strategik afzalliklarni tahlil
qilish ma‘lumotlarni taqsimlangan ishlov berish telekomunikatsion texnologiyasiga
asoslanadi.
Boʻlinish alomati – texnologiya uskunaviy muhitining turlari
1-nchi bosqich (XX asrning ikkinchi yarmida) pero, rangdon, kitobga
asoslangan ―qoʻlda‖ bajariladigan axborot texnologiya.
2-nchi bosqich (XX asrning oxirlaridan boshlab) – yozuv mashinkasi, telefon,
dektofon asoslangan ―mexanik‖.
3-nchi bosqich (XX asrning 40-60 yillari) –katta EhM, elektrik yozuv
mashinasilari, kseriks, asoslangan ―elektrik‖texnologiya.
4-nchi bosqich (70 yillarning boshida )-katta EhM va ular asosida yaratgan
avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari (ABT)va ma‘lumot-izlovchi tizimlari
―elektron‖ texnologiyalari.
5-nchi bosqich (80 yillarning oʻrtalaridan boshlab) – shaxsiy kompyuterga
asoslangan kompyuteriy texnologiya.
Axborot
texnologiyalardan
foydalanish
muammolari.
Axborot
texnologiyalarning eskilanishi. Axborot texnologiyalarining eskilanishi tabiiy
jarayon hisoblanib, odatda bir nechta oydan bir yil davomida yangilanib boradi.
Axborot texnologiyadan foydalanish uslubiyoti. Axborot texnologiyalardan
foyidalanishning markazlashgan va markazlashmagan uslubiyotlari mavjud.
Ma‘lumotlarni markazlashgan tartibda ishlov berish tarixiy jihatdan birinchi
texnologiyalardan katta EhM larda amalga oshirilgan.
Ma‘lumotlarni markazlashmalgan tarzda ishlov berish 80 yillardan paydo
boʻlgan shaxsiy kompyuterlar va telekomunikatsiya vositalaning rivojlanishi bilan
bogʻliq.
Firmada axborot texnologiyani joriy etish variantlarini tanlash. Firma
axborot texnologiyani joriy etishda ikki kontseptsiyadan birini tanlashi lozim:
Birinchi kontseptsiya firmaning mavjud tuzilmasiga moʻljallangan. Axborot
texnologiya tashkiliy tuzilmaga moslashadi va faqat ishlash uslubi rivojlanadi
xolos.
35
Ikkinchi kontseptsiya firmaning kelajak tuzilmasiga moʻljallangan. Mavjud
boʻlgan tuzilma oʻzgartirib rivojlantiriadi.
Kommunikatsiya tizimining rivojlanishi. Axborot texnologiyasining
rivojlanishi axborotni taqdim etish tizimidan tashqari, axborot kommunikatsiya
vositalarini takomillashtirish bilan bogʻliq edi. Ular axborotning nomoddiy
tashuvchisi, ya‘ni nutq paydo boʻlgandan soʻng yuzaga kelgan. Buni axborot
texnologiyasining rivojlanishi tarixidagi ilk «portlash» deb baholash mumkin edi.
Taraqqiyotning keyingi fazasi – qogʻoz kashf qilingunga qadar axborotning
moddiy tashuvchi vositalari oʻzgarib bordi. Ya‘ni, soʻzlarni toshga oʻyib yozish
orqali birinchi marta axborotni koʻz bilan koʻrib qabul qilish imkoniyati yuzaga
keldi. Eramizdan avvalgi toʻrtinchi ming yillikda avvaliga loydan, soʻng
yogʻochdan
yasalgan
tablichkalarga
yozishga
oʻtildi va bu axborot-
kommunikatsiyalarga dinamik mazmun kasb etdi. Papirusning kashf etilishi
axborot tashish vositasining hajmini oshirdi va unga buyoq qoʻllash imkoniyati
mavjudligi bois ahamiyati ham oshib bordi. Pergamentning paydo boʻlishi
(eramizdan avvalgi III asr) bilan esa yangi axborot «portlashi» roʻy berdi:
axborotning eng maqbul tashuvchisi – kitob yuzaga keldi (IV asr).
Germaniyada kitob chop etilishining kashf etilishi (XV asr oʻrtasida) axborot
texnologiyasi rivojlanishi jarayonida kashfiyot boʻldi. Bu hol unga ommaviylik
olib keldi. Mohiyatan bu tabiatshunoslikda ilmiy-texnik taraqqiyotining yangi
bosqichi boʻlib qoldi. Ilmiy-texnik atamaning paydo boʻlishi axborot
texnologiyasida sifat oʻzgarishini, koʻp nushada kitob, jurnal, gazeta, geografik
harita, texnik chizmalarning chop etilishi esa miqdor oʻzgarishini keltirib chiqardi.
XIX asr oxiridagi texnik inqilob bilan bogʻliq axborot texnologiyasi
rivojlanishidagi yangi bosqich barqaror xalqaro kommunikatsiya shakli sifatida
pochta aloqasining yuzaga kelishi bilan izohlanadi. Ayni davrda fotografiya (1879
y.), telegraf (1832 y.), telefon (1876 y.), radio (1895 y.) kashf qilingan edi.
Axborot texnologiyasi rivojlanishida foydalanuvchi uchun qulay shaklda axborotni
olish, saqlash va tezda uzatishning umumjahon tizimini yaratish davri yuzaga
keldi. Bu esa axborotni texnik, ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotning harakatlanuvchi
36
kuchiga aylantirdi hamda zamonaviy texnik inqilob bosqichida uning etakchilik
kuchini belgilab berdi. Natijada uzoq yillar davomida jamiyatda juda katta hajmda
axborot toʻplanib qolishi va undan oqilona foydalana olmaslik masalasini hal etish
imkoniyati yuzaga keldi.
Axborot ham mazmun, ham miqdor jihatidan insoniyat iste‘mol qiladigan
eng qimmatli mahsulotlardan biriga aylandi. Axborot inqilobining taraqqiyoti XX
asr ikkinchi yarmida yangi bosqichga keldi. Bu davrda axborot texnologiyasi
rivojlanib, qogʻoz oʻrnini texnik vositalar egalladi. Endi axborotni uzatish
(elektromagnit toʻlqinlar yordamida) tezligi ogʻzaki nutqqa nisbatan million marta
ortib keldi.
Intiutsiyasi (ekspert tizimi) ishlab chiqarish kuchiga aylandi, sun‘iy intellekt
esa texnik taraqqiyotning sifat jihatidan yangi vazifalarini hal etish imkoniyati
yuzaga keldi. Mashinaviy dinamik axborot tizimining alohida ahamiyati jamiyat
hayotida eng oldingi rejaga yanada zamonaviy EHM va u bilan bogʻliq
texnologiyalarni yaratish muammosini qoʻydi. Insonlar oʻrtasida (endilikda inson
va mashina oʻrtasida) oʻzaro axborot harakati mexanizmining rivojlanish tarixi
axborot texnologiyasini barcha ilm sohalari rivojlanishining yagona integratsiya
tizimi sifatida tushunishga asos beradi.
XX asrning 50 yillarida EHM ning paydo boʻlishi va ulardan foydalanish
imkoniyatining jadal oshib borishi bilan mehnatni avtomatlashtirish, axborot
mahsulotlari
va
xizmati
bozorining
yuzaga
kelishiga
asos
boʻldi.
Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyasining rivojlanishi axborotni qayta ishlash
va uzatish boʻyicha yangi texnik vositalarning paydo boʻlishi, EHM dan
foydalanishning tashkiliy shakllarini takomillashtirish, infratuzilmani yangi
kommunikatsiya vositalari bilan boyitish bilan bir qatorda kechdi.
Dastlabki axborot texnologiyalari 50 – yillarda paydo boʻldi. Bu yillarda ular
maosh hisob – kitoblarini qayta ishlash uchun moʻljallangan boʻlib,
elektromexanik buxgalterlik hisoblash mashinalarida amalga oshirilgan. Bu qogʻoz
hujjatlarni tayyorlashda mehnat va vaqtni bir qadar qisqartirishga olib kelgan.
37
60 – yillarda axborot texnologiyalariga munosabat butunlay oʻzgardi. Bu
tizimlardan olingan axborot davriy hisobot uchun koʻpgina parametrlar boʻyicha
qoʻllana boshlandi. Buning uchun tashkilotlarga koʻpgina funktsiyalarga ega
boʻlgan EHM lar talab etila boshlandi.
70 – 80 – yillarda boshlarida axborot texnologiyalari qarorlarni qoʻllab -
quvvatlovchi va tezlashtiruvchi jarayonga ega boʻlgan nazorat boshqaruvi
vositalari sifatida keng foydalanila boshladi.
80–yillar oxiridan boshlab, axborot texnologiyalaridan foydalanish kontseptsiyasi
yanada oʻzgarib bormoqda. Ular axborotning strategik manbai boʻlib qolmoqda va
istalgan sohada tashkil etishning barcha darajalarida
foydalanilmoqda. Bu davrning axborot tizimlari axborotni oʻz vaqtida berib,
tashkilot faoliyatida muvaffaqiyatga erishishga yordam bermoqda.
Axborot texnologiyasi — ob‘ektning (axborot mahsulotining) holati, jarayon
yoki voqeaning yangi xususiyati toʻgʻrisida axborot olish uchun ma‘lumotlarni
yigʻish, qayta ishlash va uzatish vositalari va usullari majmuidan foydalaniladigan
jarayondir.
Moddiy ishlab chiqarish texnologiyasining maqsadi — inson yoki tizimning
ehtiyojini qondiruvchi mahsulot ishlab chiqarish sanaladi.
Axborot texnologiyasining maqsadi esa — axborot ishlab chiqarish boʻlib,
uni tahlil etish va uning asosida biror bir harakatga qoʻl urish uchun tegashli qaror
qabul qilish hisoblanadi.
Axborot tizimlari deganda hisoblash texnikasining vositalarini tadbiq etish
asosida axborotlarga ishlov berish, qidirish, saqlash, jamlash va yigʻish
usullarining ma‘lum bir jarayonni bajarish uchun moʻljallangan tizimi tushuniladi.
Axborot paydo boʻlgan lahzadan to natija olishgacha bajariladigan oʻzaro bogʻliq.
Axborot texnologiyalarining ishlov berilayotgan axborot turiga bogʻliq tasnifi 5-
rasm.
38
ISh
L
O
V
BE
RIL
A
Y
o
T
G
A
N
A
X
B
O
R
O
T
MA‘LUMOT
Ma‘lumotlar
omborini
boshqarish tizimlari
A
X
BO
RO
T
T
E
X
N
O
L
O
G
IY
aL
A
RI T
U
RL
A
RI
MATN
Matn protsessorlari
GRAFIK
Grafik protsessorlar
BILIM
Ekspert tizimlari
VIRTUAL
DUNYo OB‘EKTI
Multimedia
vositalari
TURLI
AXBOROTLAR
Integrallashgan
dasturiy paketlar
|
