Xabarlarning turlari. Xabarlar turli koʻrinishda boʻlishi mumkin masalan:
matn, grafik, rasm, ovoz va video ma‘lumotlar. Yuborilishi rejalashtirilayotgan
ma‘lumotlarning hajmi boʻyicha ham chegaralanish mavjud. Har bir pochta
132
provayderi oʻzining siyosatiga ega boʻlib bitta xabarning 2, 5, 10Mb hajmgacha
boʻlgan xabarlarni yuborishni ta‘minlaydi. Agarda bu hajm oshib ketsa katta
hajmdagi xabarlarni Rar yoki Zip dasturlari yordamida arxivlab yuborish tavsiya
etiladi.
Elektron pochta manzili. Elektron manzil @ belgisi bilan ajratilgan ikki
qismdan iborat, ya‘ni manzilgoh @ foydalanuvchi nomi. Elektro manzilga misol
tarikasida.
tuit@tuit.uz
,
tuit@inbox.uz
larni keltirish mumkin, bu elektron
manzillar ―tuit‖ nomli ishlatuvchining
http://mail.tashgiv.uz
,
http://inbox.uz
pochta
serverida joylashgan pochta kutisi xisoblanadi.
Xabarlarni uzatish va qabul qilish. Tashkil qilingan elektron pochta orqali
boshqa elektron manzilga xat joʻnatish ketma-ketligini koʻrib chiqamiz: dastlab,
mail.ru Web sahifasi ishga tushiriladi va ekranda hosil boʻlgan ishchi oynaning
Imya darchasida foydalanuvchi elektron manzili va Parol darchasida paroli
kiritiladi va Voyti tugmachasi bosiladi. Komu darchasiga xat joʻnatilishi kerak
boʻlgan elektron manzil, Kopiya darchasiga, agar shu xat boshqa manzilga ham
joʻnatilishi kerak boʻlsa, oʻsha manzil, Tema darchasiga xat mavzusi yoziladi. Xat
mazmuni pastki boʻsh oynaga yoziladi va Otpravit tugmachasi bosiladi. Agar xat
toʻgʻri joʻnatilgan boʻlsa, u holda ekranda Uspeshno otpravlen ma‘lumoti paydo
boʻladi. Foydalanuvchi elektron manzil orqali kompyuter xotirasidagi ixtiyoriy
fayllarni ham joʻnatishi mumkin. Buning uchun Prikrepit tugmachasi bosiladi.
Agar bir nechta faylni joʻnatish kerak boʻlsa, qolgan fayllar ham shu tartibda
tanlanadi.
Foydalanuvchi elektron pochtasiga kelgan xatlarni koʻrishi uchun Vxodyahie
buyrugʻi tanlanadi. Ekranda pochtaga kelgan xatlar roʻyxati paydo boʻladi. Unda
xat kimdan, mavzusi, pochtaga qachon kelib tushgan va fayl oʻlchami toʻgʻrisida
ma‘lumot saqlangan. Foydalanuvchi xatni oʻqishi uchun, Tema bandida
sichqonchaning chap tugmachasi bosiladi. Ekranda xat mazmuni paydo boʻladi.
Foydalanuvchi xatni oʻqishi va agar zaruriyat boʻlsa Fayl
Pechat buyrugʻi orqali
printerda chop qilishi mumkin. Elektron pochtadagi keraksiz xatni oʻchirish uchun
dastlab u belgilanadi va Udalit tugmachasi bosiladi. oʻchirilgan fayl Korzinaga
133
borib tushadi. Korzinani tozalash Ochistit Korzina buyrugʻi orqali amalga
oshiriladi.
Xabarlarni koʻpchilikka yuborish. Ma‘lum bir sabablarga koʻra bir xil
mazmundagi xabarlarni bir necha manzil yoki pochta qutisiga yuborish zaruriyati
paydo buladi. Shunda, Komu darchasiga xat joʻnatilishi kerak boʻlgan elektron
manzillar ― ; ‖ (nuqta vergul) belgilari bilan ajratiladi, masalan: (
tuit@tashgiv.uz
;
user
@inbox.uz
; va boshka manzillar), Kopiya darchasiga, agar shu xat boshqa
manzilga ham joʻnatilishi kerak boʻlsa, oʻsha manzil, Tema darchasiga xat mavzusi
yoziladi. Ushbu vazifadan biror elon yoki yangilikni koʻpchillikka barobar
yuborish uchun foydalaniladi.
Spam tushunchasi, spamlarning turlari va ularga karshi kurashish. «Spam»
termini yangi mazmunda jonga teguvchi elektron tarqatmalar yoki pochta
chiqindilari degan ma‘noni anglatadi. Spamlar 1993-yilda paydo boʻlgan. Usenet
kompyuter tarmogʻi administratori Richard Depyu yaratgan dasturdagi xato 1993-
yil 31-mart kuni konferentsiyalardan biriga ikki yuzta bir xil xat joʻnatilishini
keltirib chiqardi. Uning norozi suhbatdoshlari jonga teguvchi xabarlarga tezda -
«spam» degan nom topdilar. «Kasperskiy Laboratoriyasi» tushunchasiga koʻra,
spam - bu soʻralmagan anonim ommaviy tarqatmalardir.
Spam (foydalanuvchi tomonidan soʻralmagan axborot) joʻnatuvchining
(spamer) maqsadi va vazifalariga qarab tijorat axborotiga ega boʻlishi yoki unga
hech qanday aloqasi boʻlmasligi mumkin. Shunday qilib, mazmuniga qarab,
xabarlarning «tijorat» spami - «unsolicited commercial e-mail» (umumiy qabul
134
qilingan abbreviaturasi - UCE) va «notijorat» - «unsolicited bulk e-mail» (UBE)
turlari mavjud.
Anonim: barcha koʻpincha aynan yashirin yoki qalbakilashtirilgan qayta
aloqa manzili koʻrsatilgan avtomatik tarqatmalardan jabrlanadi.
Ommaviy: ushbu tarqatmalar aynan ommaviy va faqatgina shular spamerlar
uchun haqiqiy biznes hamda foydalanuvchilar uchun haqiqiy muammo
hisoblanadi.
Soʻralmagan:
imzolangan
tarqatmalar
va
konferentsiyalar
bizning
tushunchamizga kirmasligi kerakligi yaqqol tushunarli. Har bir elektron pochta
xizmati oʻzining foydalanuvchilariga spamdan himoyalanish vositalarini taklif
qilishadi. Ya‘ni spamga taalluqli boʻlgan elektron manzillar spam filtriga kiritiladi
va ushbu manzillardan kelayotgan spamlar xabarlar vaqtincha saqlanuvchi
katalogga avtomatik tarzda joylashtiriladi va 30 kundan keyin oʻchirib tashlanadi.
Filtrlar va qora roʻyxat. Filtrlar asosan kelayotgan xatlarni saralash,
tartiblash funktsiyasini bajaradi. Qora ruyxat esa xat yuboruvchi manzilni maxsus
jurnalga kiritib bu manzildan boshqa xat olmaslik maksadida ishlatiladi.
Milliy elektron pochta xizmatlari. Xozirgi kunda milliy pochta xizmatlari
ham ancha rivojlanib bormokda. Oʻzbekistondagi har bir Internet provayder
oʻzining pochta serveri va xizmatiga ega bulib, asosan oʻzining mijozlariga xizmat
koʻrsatadi, ularning ichidan mail.uz, inbox.uz kabilari ochik hisoblanadi va bu
tizimdan hohlovchilar bepul foydalanib xat va xabarlar joʻnatib qabul qilishlari
mumkin.
Xalqaro pochta xizmatlari: mail.ru, gmail.com, yahoo.com. Elektron pochta
orqali ma‘lumot yuborish uchun ikki yoʻnalish mavjud, bulardan biri bepul
elektron pochta xizmati deb yuritilib, undan foydalanish uchun Internetda ma‘lum
bir Web sahifalari mavjuddir. Bular mail.ru, yahoo.som, mail.uz, gmail.com va
hokazo. Foydalanuvchi dastlab, pochta manziliga ega boʻlishi kerak. Pochta
manzilini tashkil qilish uchun Internet Explorer dasturining asosiy oynasiga ushbu
Web sahifalaridan biri chaqiriladi va ishga tushiriladi.
135
Elektron pochtadan foydalanish va elektron xabarlarni almashish
madaniyati. Hayotdagi etika kabi elektron pochtada ham etika mavjud. Ularning
ba‘zilariga toʻxtalib oʻtamiz:
- Pochtangizni tez-tez oʻqib turing. Koʻpchillik foydalanuvchilar oʻz
xatlarini faqatgina boʻsh vaqtlaridagina oʻqiydilar. Bu korrespondentlarga nisbatan
boʻlgan behurmatlikdir. Buning oqibatida siz juda ham muhim boʻlgan axborotni
qoʻldan boy berishingiz mumkin. Foydalanuvchi pochtasini har doim, oʻz vaqtida
oʻqib borishi lozim.
− Xatda albatta sarlavha (subject) koʻrsatish zarurdir. Bu mijozlarni ortiqcha
ishlardan qutqaradi.
− Xatingizni oluvchini biling va hurmat qiling.
− Xatni xatosiz yozing. Grammatik va orfografik xatolar bilan yozilgan xat
joʻnatuvchi toʻgʻrisida yaxshi taassurot qoldirmaydi.
− Qisqa yozing. Elektron pochtada yozayotgan xatingizni mazmunini qisqa
va aniq koʻrsata biling. Xatingizdagi xatolar va fikrdan chiqib ketishlik birinchi
oʻrinda xatingizni emas, balki sizning oʻzingizni xarakterlaydi.
− Oʻz xatingizni boshqa manzillarga koʻchirishlikdan saqlaning. Oʻz
xatingizni faqatgina shu xat tegishli boʻlgan manzillarga joʻnating. Aks holda,
xatlarni
koʻp
manzillarga
joʻnatish
hamkorlaringizda
yaxshi
taassurot
uygʻotmasligi mumkin.
− Kerak boʻlmagan taqdirda oʻz xatingizga javob va soʻrovlar yoʻllamang.
Kerak boʻlmagan taqdirda «iltimos javob bering» yoki «iltimos xatni tasdiqlang»
kabi soʻrovlarni yoʻllamang.
− Soʻrovlarga toʻliq javob bering. Soʻrovlarga javob berishda qisqa «ha»
yoki «yoʻq« kabi javob bermang. Bu hol xat oluvchida tushunmovchiliklarga olib
kelishi mumkin.
Elektron pochta servisi-Internetda eng qadimiy elektron pochtani oddiy
pochta bilan toʻla taqqoslash mumkin. U xam yozma xabarlarni bir joydan boshqa
joyga uzatish uchun xizmat qiladi. Bunda elektron pochta shunday afzalliklarga
egaki, u xabarlarni istalgan vaqtda joʻnatishi va qabul qilishi mumkin. Xaqiqatan
136
xam E-mail yuborayotib Siz odatdagi xatni yuborishdagi kabi xat qaerga va kimga
yuborilayotgani, teskari manzili (faqat barcha nomlar va manzilgoxlar, albatta
elektrondir) koʻrsatiladi. Siz xatni «kopirka» orqali bir necha manzilgox boʻyicha
joʻnatishingiz, xatga fayl qoʻshib yuborishingiz mumkin va h.k. Elektron xat bilan
boʻladigan keyingi ishlar oddiy xatni joʻnatishni eslatadi. Siz pochta serveri
bilan bogʻlanasiz (odatda POP 3-Post Office Protocol-Pochta protokoli, 3-versiya)
va xatni shu serverga joʻnatasiz. («Pochtaga olib borasiz»). Keyin pochta serveri
xatni oluvchining pochta serveriga etkazib berishni tashkil qiladi, u erdan xatni
oluvchi olishi mumkin. Odatda elektron xat joʻnatilgan zaxoti kelib elektron
pochta idishida xat oluvchi tomonidan olinish uchun saqlanadi. Shunday qilib, bu
tizim oddiy pochtaga nisbatan kuchliroq va egiluvchandir. Elektron pochta
xabarlarni shunchaki tez etkazishga nisbatan xizmatlarni kengroq turlarini tavsiya
qiladi. Elektron pochta, matndan tashqari, ovozli yoki grafikli fayllarni xamda
boshqa ikkilik axborotlarni, masalan, dasturlarni xam oʻzida tutishi mumkin.
Elektron pochtaning eng asosiy afzalligi xatlarni tez etkazib berishidir. Agar siz
xatni elektron pochta orqali yuborayotgan boʻlsangiz siz bilan pochta oluvchi
oʻrtasida qancha masofa borligi sizga ahamiyati yoʻq. Amalda joʻnatilgan
zaxotiyoq xatingizni olishi mumkin. Xatni bir yoʻli bir necha adresatga yuborish
xam juda oson. Bu degani istalgan vaqtda Siz xabarlarni yuborishingiz va ularni
bir necha sekunddan soʻng dunyoning turli joylarida oʻqishlari mumkin.
Elektron pochtaning yana bir afzalligi shundaki, adresatning uzoqligi etkazib
berish tezligiga xam, qiymatiga xam xech qanday axamiyati yoʻq. Xatni elektron
pochta orqali Germaniyani ichida Shimoliy Kutbga yoki bir vaqtda bir necha
punktga yuborishingizdan qat‘iy nazar, oʻzingizni xost-Kompyuteringiz telefon
aloqasidan foydalanganligingiz uchun xaq toʻlaysiz. Internetga mustaqil ulangan
Kompyuterlar xost-Kompyuterlar (host-xoʻjayin) deyiladi.
Elektron pochtaning ishlash tamoyillari, E-mail mijozlari, adreslash,
xabarlar.
Tuzilmasi. Internet elektron pochtasi taxminan oddiy pochtaga oʻxshash
ishlaydi. Sizning E-mail dasturingiz xatingizni xatning sarlavxasiga - konvertga
137
oʻxshab - (mail-header) joylashtiradi va SMTP yordamida uni tarmoqqa joʻnatadi.
Pochta -server bilan muloqat qilish uchun elektron pochtaning mijoz-dasturi ikkita
protokolidan foydalanadi: bittasi xabarni joʻnatish uchun, ikkinchisi uni olish
uchun. SMTP(Simple Mail Transfer Protocol)- Pochtani uzatish oddiy protokoli
xabarlarni joʻnatish uchun foydalaniladi; ROR3 (Post Office Protocil) - Pochta
protokoli, 3-versiya, ularni olish uchun foydalaniladi. Keyin sizning xabaringiz
tarmoq orqali tarmoqlararo oʻtishlar (mail gateways) yordamida uzatiladi.
Xabaringiz kerakli tarmoqqa kelib tushgandan soʻng, pochta agenti (mail agent)
uni oluvchining pochta qutisiga etkazib beradi. Adresat xabarni tarmoqdan POP3
pochta protokoli orqali oladi.
TCP/IP protokoli 1972 yili Vinton G.Cerf raxbarligida TCPGʻIP
(Transmission Control ProtocolGʻInternet Protocol) protokoli yaratildi.
TCP protokoli ma‘lumotlarni paketlarga ajratib nomerlaydi va IP protokoli
shu paketlarni koʻrsatilgan manzillarga yuboradi. Ba‘zan bitta paketni oʻzi turli
yoʻllar bilan koʻrsatilgan manzillarga yuboradi.
|
