partiyali bo‘lganda profilning bir o‘lchamidan boshqasiga tezda o‘tish zarur
bo‘lganda ularni kam samarali qilib qo‘yadi.
Hozirgi kunda alyuminiy va mis qotishmalaridan unchalik katta
bo‘lmagan kesimli profillarni olishda an’anaviy texnologiyalar bilan bir
qatorda, ayniqsa kichik ishlab chiqarishlar uchun konform, ekstrolling, layneks
uzluksiz presslash va kasteks, kaster uzluksiz quyish, prokatlash, presslash
texnologiyalaridan foydalanilmoqda. Bunday ishlab chiqarishlar uchun
mo‘ljallangan modulli asbob-uskunalar yuqori safarbarlik, bir mahsulot turidan
boshqasiga o‘tishning qayishqoqligi, shuningdek nisbatan yuqori unumdorlik
bilan tavsiflanadi. Shu sababli shunday xulosaga kelish mumkinki, bu
texnologiyalarni takomillashtirish prokatlash, presslash va cho‘zish
jarayonlarini rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishi bo‘lib hisoblanadi.
115
Metallar va qotishmalarga ishlov berishning keyingi vaqtda paydo
bo‘layotgan yangi jarayonlarining turli - tumanligi ularni tasniflashni talab
qiladi, bunda asos sifatida prokatlash-presslash-cho‘zish ishlab chiqarishining
tiplashgan jarayonlarini olish mumkin, chunki ular, masalan, prokatlash-
cho‘zish yoki presslash-cho‘zish kabi oraliq va kombinatsiyalangan
jarayonlarni shakllantiradi. Ushbu jarayonlarga shuningdek metallar va
qotishmalarga bir jismning boshqasiga nisbatan ilgarilab ketuvchi harakatiga
asoslangan faol ishqalanish kuchlarini qo‘llash bilan ishlov berishni ham
kiritish mumkin. Ularda ishqalanish kuchlarining tormozlovchi ta’siridan faol
ta’sirga o‘tish uchun quyidagi usullardan foydalaniladi:
deformatsiyalanadigan jismdan uning harakat yo‘nalishida ilgarilab
ketadigan uskuna qo‘llaniladi (jo‘valar, konteyner);
ko‘ndalang tekislikda faol ishqalanishni rivojlantirish uchun uskuna
bo‘ylama o‘q atrofida aylantiriladi;
ilgarilab ketuvchi beriluvchan qobiqlarga joylashtirilgan metall
deformatsiyalanadi yoki texnologik moylashning ilgarilab ketuvchi
harakati hosil qilinadi (gidropresslash).
Metallarni uzluksiz deformatsiyalash uchun faol ishqalanish kuchlaridan
foydalanishga intilish uzluksiz preslashning yangi uslublarining ishlab
chiqilishiga olib kelgan. Bunda bunday jarayonlarning turli sxemalarida
(konform, ekstrolling, layneks) metallarga bosim bilan ishlov berish
operatsiyalarining – prokatlash, presslash va cho‘zishning kombinatsiyalaridan
foydalaniladi.
Birlashtirilgan jarayonlarning vaqtda kechishi nuqtai-nazaridan metallar
va qotishmalarga ishlov berish jarayonlarini diskret (siklik), yarim uzluksiz va
uzluksiz jarayonlarga ajratish mumkin.
Shuni qayd qilish lozimki, birlashtirilgan jarayonlarga keyingi vaqtlarda
ularda metallarga bosim bilan ishlov berish operatsiyalari termik ishlov berish
opearsiyalari bilan bir paytda o‘tkaziladigan jarayonlar ham qo‘shilgan. Misol
tariqasida termik mustahkamlanadigan alyuminiy profillarni pressning stolida
116
toblash jarayoni, patentlash va boshqalarni keltirish mumkin.
Ko‘rib chiqilganidek, prokatlash-presslash-cho‘zish texnologik jarayoni
ko‘p operatsiyali bo‘lib hisoblanadi va oddiy operatsiyalar jamlanmasidan
tashkil topadi. Bunda buyumning ko‘ndalang kesimining maydoni qanchalik
kichik bo‘lsa, shunchalik ko‘p operatsiyalar talab qilinadi. Masalan, an’anaviy
texnologiya bo‘yicha alyuminiy simni olish uchun 15-20 tagacha
operatsiyalarni bajarish zarur bo‘ladi, ular odatda vaqtda uzilgan bo‘ladi.
Shunday qilib, rangli metallar va qotishmalardan buyumlar ishlab chiqarish
sohasida oddiy va murakkab (integral) ishlov berish jarayonlari ajratiladi.
Oddiy jarayonlar deganda metallning oqishi yoki qo‘yilgan yuklamaning
yo‘nalishini o‘zgartirmasdan bitta deformatsiya (yoki quyish) o‘chog‘ida
metallga ishlov berishning bitta siklini o‘z ichiga oladigan jarayonlar
tushuniladi. Integral jarayonlar bitta deformatsiya o‘chog‘ida bir nechta
operatsiyalarni yoki metallning ko‘chish yo‘nalishini almashtirish bilan
operatsiyalar kombinatsiyasini o‘z ichiga oladi. Yangi prokatlash-presslapsh-
cho‘zish jarayonlarini tasniflashning asosiga unga ko‘ra yangi integral jarayon
oddiy jarayonlarning o‘zaro harakatlari natijasida vujudga kelishi va asosan
birlashtiriladigan (kombinatsiyalanadigan) operatsiyalarning kamchiliklarini
istisno qilishi lozim bo‘lgan yangi xususiyatlar majmuasiga ega bo‘lishi lozim
degan tamoyilni qo‘yish mumkin.
Bunda shunday jarayon bazaviy bo‘lib hisoblanadiki, unda yuklamani
qo‘yish paytida deformatsi o‘chog‘ining yuzasida (yoki kristallanishda)
kuchning tashqi taqsimlanishi va yo‘nalishi o‘zgarmasin. Prokatlash-presslash-
cho‘zish ishlab chiqarishi uchun asosiy bazaviy jarayonlar quyish, prokatlash,
presslash, cho‘zish va termik ishlov berish bo‘lib hisoblanadi.
Kombinatsiyalangan ishlov berish jarayoni deb (4.1 - rasm) ikkita yoki undan
ko‘p bazaviy jarayonlarning ularda bitta deformatsiya o‘chog‘iga yuklamaning
yig‘indi (integral) qo‘yilishi, ba’zan esa metallning oqish yo‘nalishining
almashishi sodir bo‘ladigan kombinatsiyasiga aytiladi. Kombinatsiyalangan
jarayonga misol sifatida, masalan, prokatlash-cho‘zishni keltirish mumkin,
117
bunda prokatlash polosaning uchini tortish bilan olib boriladi. Bunda
cho‘zishning kattaligiga bog‘liq ravishda prokatlash-cho‘zish (4.1 a rasm)
cho‘zish jarayonining solishtirma og‘irligi jo‘valarda siqish jarayonidan ustun
bo‘lganda cho‘zish-prokatlashga aylanishi mumkin (4.1, b rasm).
4.1 – rasm. Rangli metallarga ishlov berish sxemasi; a,b –
kombinatsiyalangan; v,g – birlashtirilgan; d – birlashtirilgan -
kombinatsiyalangan
Birlashtirilgan jarayon ko‘proq murakkab bo‘lib hisoblanadi va bazaviy
jarayonlarning vaqtda yoki kenglikda ajralganligi bilan tavsiflanadi. Quyish va
prokatlash (4.1, v rasm) yoki quyish va presslash ana shunday tiplashgan
jarayonlar bo‘lib hisoblanadi, bunda tayyorlanma kristallizator yordamida olinadi,
so‘ngra uzluksiz standa prokatlanadi yoki uzluksiz ekstrudirlashga tortiladi.
Mazkur holatda metallga ishlov berish jarayonlari ketma-ket quriladi va faqat
118
ulardan biri tugagandan keyingina keyingisi boshlanadi. Misol sifatida lentani
quyish, prokatlash, frezerlash va kuydirish birlashtirilgan jarayonini keltirish
mumkin. Aynan shu jarayonlarni qo‘llash bilan ishlab chiqarishning tejamkorligi
va mahsulotning sifatini tubdan oshirish mumkin deb hisoblanadi.
Hozirgi kunda birlashtirilgan-kombinatsiyalangan jarayonlarni yaratish
tendensiyasi kuzatilmoqda, bunda ishlov berishning har bir ketma-ket
bosqichida kombinatsiyalangan jarayonni qo‘llash mumkin. Bunday jarayonni
amalga oshirishga misol unda bitta qurilmada bir paytning o‘zida quyish-
kristallash, prokatlash-presslash, presslangan tayyor buyumlarni sovutish va
buxtaga o‘rash (4.1, d rasm), tayyor buyumni berilgan diametrga kalibrlash
operatsiyalari bajariladigan texnik echim bo‘lishi mumkin.
Integral sxemalar tobora murakkablashib bormoqda, ko‘p funksiyali va
uzluksiz bo‘lib bormoqda, metallarga an’anaviy ishlov berish turlari
jamlanmasiga esa magnitimpulsli, vibratsion, termomexanik va hokazo ishloov
berish turlarini qo‘shish mumkin.
Prokatlash-presslash-cho‘zish ishlab chiqarishining integral turlarini
tasniflashning asosiga [43] ishning mualliflari tomonidan taklif qilingan
sxemani qabul qilish mumkin (4.2 - rasm).
119
4.2 – rasm. Integrallangan jarayoning prokatlash-preslash-kiryalash
texnologiyasining sxemasi
Shuni qayd qilish lozimki, ushbu sxemada allaqachon amaliyotda
qo‘llanilayotgan ishlov berish turlari ham, ko‘proq istiqbolli deb
hisoblanayotgan ishlov berish turlari ham keltirilgan. Bunda sxema
jarayonlarning yangi turlari paydo bo‘lishi bilan kengaytirilishi va
takomillashtirilishi mumkin.
Kombinatsiyalangan ishlov berish jarayonlarining ko‘pgina variantlarini
amalga oshirish uchun ko‘pincha uning asosiy yutug‘i aylanuvchi jo‘valar
yordamida uzluksiz deformatsiyalash jarayonini yaratish imkoniyati bo‘lib
hisoblanadigan prokatlashdan foydalaniladi. Bundan tashqari, metallarga ishlov
berishning ko‘pgina operatsiyalarida jarayonning kechishiga to‘sqinlik qiluvchi
120
va qo‘shimcha energiya sarflarini talab qiluvchi ishqalanish kuchlari
prokatlashda faol kuchlarga aylanadi va deformatsiyaga ko‘maklashadi. Biroq
an’anaviy bo‘ylama prokatlash bir marta ishlov berish siklida deformatsiyaning
bittalik katta darajalarini olish imkonini bermaydi. Shu bilan birgalikda,
ma’lumki, deformatsiyaning maksimal darajasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri presslash
bilan erishish mumkin, biroq bunda jarayon siklik bo‘lib qoladi, kuchlarning
taxminan uchdan biri esa uskuna bo‘ylab kontakt ishqalanish kuchlarini
engishga sarflanadi. Bundan har bir jarayonning ijobiy xususiyatlarini –
prokatlashda uzluksizlik va faol ishqalanish kuchlarini va preslashda metallni
katta deformatsiya darajasi bilan deformatsiyalash imkoniyatini birlashtirishga
bo‘lgan qiziqish vujudga keladi.
Cho‘zish operatsiyalari uchun ishqalanishga kattagina yo‘qolishlardan
tashqari bir marta o‘tishda kichik deformatsiya darajalari ham xarakterli bo‘ladi,
bu ham xuddi prokatlashdagi kabi ko‘p operatsiyalilikka olib keladi.
Hozirgi kunda dunyo olimlarining ishlanmalari metallarrga bosim bilan
ishlov berishning ularda kombinatsiyaga kiradigan har bir jarayonning ijobiy
sifatlarini imkon qadar birlashtirish mumkin bo‘ladigan kombinatsiyalangan
usullarini yaratishga yo‘naltirilgan.
| 