127
4.7 – rasm. “Mitsubisi Dzyukoge” firmasining zavodida prokatlash-
bolg‘alashning
kompleks sxemasi; 1 – quyma; 2 – tortuvchi jo‘valar; 3 –
qizdiruvchi pech; 4 – siquvchi klet; 5 – zagatovka; 6 – ko‘p ariqchali
bolg‘alash uchun kalibr
Uzluksiz quyilgan tayyorlanmani ikki jilg‘ali
prokatlashdan keyin
metallning strukturasi – bir jinsli, mayda donli, tutashma rayonida – yirik donli.
Ikki jilg‘ali bosish-prokatlash bilan olingan tayyorlanmalar mexanik tavsiflari
va yuzasining holati bo‘yicha an’anaviy uslublar bilan ishlab chiqarilgan xuddi
shunday tayyorlanmalardan qolishmaydi.
Bu tayyorlanmalardan prokatlangan tayyor profillar qoniqarli sifatga ega.
Biroq tasvirlangan prokat ishlab chiqarish usuli bir qator kamchiliklarga ham
ega. Ulardan asosiylari: tutashmalarni chiqarib tashlashda qo‘shimcha metall
yo‘qolishlari, ochilib qolgan nuqsonlarning
oksidlanishi mumkinligi,
qo‘shimcha operatsiya (qo‘shaloq yoyilmani qirqish).
Chelyabinsk politexnika institutining olimlari tomonidan konstruksion,
instrumental, issiqlikka bardoshli va qiyin eriydigan metallar va qotishmalarni
prokatlash-bosish deb atalgan deformatsiyalash usuli ishlab chiqilgan,
uning
sxemasi 4.8 rasmda ko‘rsatilgan.
128
4.8 – rasm. Prokatlash-bolg‘alash jarayoning sxemasi: 1 – zagatovka; 2 -
5 - boyoqlar
Ushbu jarayonni tadqiq qilish uchun tajriba stani loyihalangan va
tayyorlangan, u quyidagicha ishlaydi. Prokatlash haroratigacha qizdirilgan
tayyorlanma tayyorlanmaning o‘lchamlari va metallning markasiga bog‘liq
bo‘lgan tezlik bilan davriy yoki uzluksiz ravishda deformatsiya zonasiga
beriladi. Katak yuritma yordamida ilgarilanma-qaytar harakatni sodir qiladi.
Boykalarni qo‘zg‘almas ustun bilan sharnirli
tutashtiradigan qaytaruvchi
shtangalar ularga qo‘shimcha ravishda tebranma harakatni beradi. Katakning
ishchi yurishida kalibrning boykalar bilan hosil qilingan o‘lchamlari polosa
qamrab olingan momentdan boykaning kalibrlaydigan uchastkasiga chiqish
momentigacha asta-sekin kamayadi. Kalibrlash uchastkasida ular o‘zgarmasdan
qoladi.
Ularning o‘qlari prokatlash o‘qiga perpendikulyar tekislikda joylashgan
2 - 5 boykalar bir paytning o‘zida ilgarilanma - qaytar
va tebranma harakatni
sodir qiladi. Boykalarning o‘qlari boshlang‘ich holatdan oxirgi holatga
ko‘chganda burilish bilan ishchi yuzaning sektorli egri chiziqli uchastkasi bilan
1 tayyorlanmani siqadi. Bu yurishning oxirida boykalarning ishchi yuzasining
kalibrlaydigan uchastkalari prokatlash o‘qiga parallel qilib o‘rnatiladi, va
129
olinadigan polosaning tekislanishi sodir bo‘ladi.
Teskari (salt) yurishda metall siqilmaydi va yurish paytida tayyorlanma
prokatlash yo‘nalishida berish kattaligiga siljiydi va ma’lum
bir burchakka
kantlanadi (agar talab qilinsa).
Katak ikkita beruvchi qurilmalar bilan jihozlangan, ular katakning oldida
va katakdan chiqishda joylashgan va sinxron tarzda ishlaydi, bu
tayyorlanmaning orqa uchini prokatlashning tugashini ta’minlaydi. Bunda
katakning ishchi yurishi paytida tayyorlanmani qotirish, salt yurish paytida esa
– tayyorlanmani berish va kantlash kabi operatsiyalar sodir bo‘ladi.
Prokatlash-bolg‘alash usuli asosida tayyorlanmalar va tovar mahsulotini
olish texnologik jarayonlarining turli variantlari ishlab
chiqilgan Mazkur usul
bir marta o‘tishda yuqori deformatsiya darajalarini yaratish maqsadida qiyin
deformatsiyalanadigan qotishmalar va po‘latlarga ishlov berish uchun
qo‘llaniladi.
