173
22 – ma’ruza
OLTIN VA KUMUSHNI XLOR YORDAMIDA AFFINAJLASH
Reja:
1.
Xlorlab affinajlash jarayonining mohiyati.
2.
Oltin va kumushni xlorlab affinajlash jarayonining ketma-ketligi.
3.
Oltin va kumushni xlorlab affinajlash jarayonining kimyosi.
Kalit so‘zlar:
xlorli affinaj, grafitli tigel, affinaj jarayonining kimyosi,
xlorli affinajlash dastgohlari, qotishma qatlami.
Xlorli affinajlash jarayoni oltinga nisbatan kumush va boshqa metallar
xlor gazi bilan oson ta'sirlashib oksidlanishiga asoslangan.
Jarayonning
moxiyati shundan iboratki xlor birinchi o’rinda qo’shimcha metallar bilan
keyin esa kumush bilan, oxirida esa oltin va platinoid metallar bilan
ta'sirlashadi. Hosil bo’lgan xlorli birikmalar metall holidagi oltinga
aralashib ketmaydi va zichligi kichik bo’lgani
uchun erigan metall
yuzasiga chiqadi. Xloridlarning bir qismi gaz holida uchib ketadi.
Xlorli affinajlash jarayoni JAR da keng qo’llaniladi. Affinaj
jarayoniga keladigan metall tarkibida 88-90% Au va 7-11% Ag bo’ladi.
Asosiy qo’shimcha metallar bu – mis, qo’rg’oshin, temir, ruxlardir.
Jarayon grafit tigelli, qorun futerofkali induksion elktr pechlarida olib
boriladi. Eritishdan o’tgan qora metall quyma shaklida sig’imi 500kg
bo’lgan tigelga quyib olinadi. Toshqol hosil qilish uchun pechga oz
miqdorda bura, kvars va natriy xlor aralashmasi yuklanadi. Ingichka
toshqol qatlamining hosil bo’lishi metallarning uchuvchanligini pasaytiradi
va tigel devorlari yemirilishini oldini oladi. Metallar erib bo’lgandan so’ng
qopqoq orqali tigelga bir yoki ikki chinni
quvur orqali gazsimon xlor
jo’natiladi. Xlorning yaxshi tarqalishi uchun quvur devorida teshiklar
ochilgan. Jarayon 1150
0
C da olib boriladi.
Birinchi bo’lib temir xlorlanadi, so’ngra rux va qo’rg’oshin xlorlanadi.
Past qaynash haroratiga ega temir xlorid va rux xlorid gaz fazasiga o’tadi.
Qo’rg’oshin xlorid qisman uchuvchan holda, qolgani esa erib metal
yuzasida qoladi. Xloridlarni uchish jarayoni erish jarayonini jadallashitirib
174
qaynashga
olib keladi, shu sababdan bu vaqtda xlor berilishi
sekinlashtiriladi.
Mis va kumushning xlorlanish jarayoni qo’shimcha metallar temir,
rux, qo’rg’oshinning to’liq xlorlab bo’lingandan so’ng boshlanadi. AgCl
va CuCl larning qaynash haroratlari, jarayonning
haroratidan baland
bo’lib, shu sababdan mis va kumush xloridlar tigelda qoladi va erigan
xlorid oltin yuzasida yupqa qatlamni hosil qiladi. Bu holda xloridlar
uchmayotgan bo’lsa ham erigan metallarning sochilmasligini oldini olish
uchun xlorning berilishi oshiriladi.
Metall yuzasida erigan xloridlar va toshqollar
vaqti - vaqti bilan
chiqarilib turiladi va yangi hajm flyuslar yuklanadi. Jarayon so’ngida
erigan metallning xlor bilan shimilishi sekinlashadi, shu sababdan xlor
berish tezligi ham pasaytiriladi. Jarayonning tugaganligi quyidagi hollar
bilan aniqlanadi: xlor berish quvurlarida jigarrang
oltin belgilari paydo
bo’lishi va eritma ustida qizil chang ko’tarilishi bu esa eritmada oltin
xlorid hosil bo’lganini izohlaydi. Xlorlash jarayoni tugagandan so’ng
metall yuzasidagi erigan xlorid va toshqoldan tozalanadi, olingan toza oltin
quyma holida quyib olinadi.
Xlorlab affinajlash natijasida olingan xloridlar aralashmasi va
toshqollar tarkibida ko’p miqdorda oltin karalyoklari bo’ladi. Undan
oltinni ajratib olish uchun ular tigel pechlarida 1100
0
C da eritib olinadi.
Qorishma qatlamlar bo’yicha
ajraladi, toshqol yuqoriga xloridlar
pastga cho’kadi. Qorishma yuzasiga alohidalangan soda yuklanadi,
natijada kumushning ma’lum qismi qaytariladi:
4AgCl + 2Na
2
CO
3
= 4Ag + 4NaCl + 2CO
2
+ O
2
(21.1)
va tigel tubiga mayda tomchilar yig’iladi, natijada kattagina oltin
qismi hosil bo’ladi.
Beriladigan soda miqdori xloridning massasining 4%ga teng, bu bilan
xloridda mavjud kumushning 5qismi ajralib, oltinning ajralishini
yaxshilaydi. Olingan oltinkumushli aralashma yangi oltin bilan birga xlorli
affinajlashga beriladi.
Qolgan kumush xloridlari metall holidagi temir yoki rux yordamida
metal kumush holigacha qaytariladi:
175
2AgCl + Zn = 2Ag + Zn
2+
+ 2Cl
-
(21.2)
Xlorli affinaj jarayoni oddiy, elektrolitik usullarga qaraganda arzon va
istalgan tebranishda rafinirlash uchun tayyordir, ammo, olingan oltin sifati
juda yuqori emas(soflik darajasi-995-996 ). Bu shakldagi metallar tangalar
ishlab chiqarishda ishlatilishi mumkin, ammo, texnika sanoati talablariga
mos kelmaydi. Jarayonning kamchiligi kumushning yo’qotilishi va platina
guruhi metallarining tozalangan oltin bilan yo’qotilishidir.
