Mavzuni mustahkamlash uchun nazorat savollar:
1. Yerda hayotning paydo bo‘lishi to‘g‘risida koatservat va genetik gipotezalarini
ayting?.
2. Biogenezning asosiy bosqichlari va ularni tajriba orqali modellashtirish. Era va
davrlar haqida tushuncha bering?.
3. Yerda hayot rivojlanishining asosiy boskichlari. Arxey va proterozoy eralari
haqida ayting?
4. Mezazoy erasining davrlarini tushuntirig?
5. Odam evolyusiyasi qaysi davrda tezlashadi?
4-Mavzu: Hujayra biologiyasi. Tiriklikning mohiyati va darajalari
Tayanch so‘z va iboralar:
Mikroskop, hujayra po‘sti, sitoplazma, yadro,
hujayra
hosilalari,
submikroskopik
strukturalar,
mitoxondriya,
plastida,
endoplazmatik to‘rlar, golji kompleksi, lizasomalar, hujayra membranalari,
sferasomalar, mikronaychalar, mikrofebrinlar, eukariot organizmlar, ligin,
suberin, eukoriot organizmlar, nerv hujayralari.
4.1.
Tiriklikning hujayrasiz va hujayraviy shakllari
Hujayra - tirik organizmning tuzilish asoslari, yashash jarayonlarini hamda
irsiy belgilarni o‘zida mujassamlashtirilgan tuzilmadir. Binobarin, odam yoki
hayvonlar bir butun organizm holida hujayralar va hujayralararo tuzilmalar
yig‘indisidan tarkib topgan. Fiziologik holatiga ko‘ra, hujayralar shakli va tarkibi
har xilligi bilan bir biridan farq qiladi, ya'ni hujayralarning vazifasi ularning
shaklini belgilaydi. Tarixiy biologik rivojlanish nuktai nazaridan qaraydigan
bo‘lsak, hayot yer yuzasidagi jonsiz materiyaning jonli materiyaga aylanishdan,
aniqrok qilib aytganda, hujayralar paydo bo‘lishidan kelib chiqqan. Masalan,
dastlab yumaloq shakldagi oqsilli eng sodda tanachalar paydo bo‘lgan. So‘ng ular
tanasida moddalar almashinuvi jarayoni paydo bo‘lgan. Shu bilan ular yashashi
uchun zarur moddalarni tashqi muhitdan o‘zlashtirib, o‘z hayot faoliyatida hosil
bo‘lgan chiqindi moddalarni ajratib turgan. Bunday sodda organizmlarning
yashash muhiti asta sekin o‘zgarishi va murakkablashi natijasida ular organizmda
moddalar almashinuvi jarayonlari ham o‘zgarib, tabaqalanib borgan, bu esa o‘z
navbatida organizmlarning tuzilishi ham qisman o‘zgarishiga olib kelgan, ya'ni
organizmda shakli va mohiyati jihatidan dastabki tanachalardan farq qiluvchi yangi
tuzilmalar paydo bo‘la boshlagan. Yillar o‘tishi bilan tarixiy biologik rivojlanish
davom etib, atrof -muhit o‘zgarishi va yashash sharoitining yana ham
murakkablashishishi oqibatida asta- sekin murakkab tuzilgan yangi-yangi
organizmlar paydo bo‘la boshlagan. Bu esa, albatta, ular tanasidagi oqsillar
tuzilishiga ham tarkibiy o‘zgarishlar kiritgan, natijada ular turli vazifalarni
bajarishga ham moslashib borgan. Ma'lumki, hozirgi fan nuqtai nazaridan
qaraganda, tirik organizmlarning rivojlanishida va shakllanishida nuklein
kislotalar- dezoksiribonuklein (DNK) va ribonuklein (RNK) kislotalar asosiy
vazifani bajaradi. Ular organizm uchun zarur bo‘lgan oqsil moddalarni sintezlaydi
va o‘zida genetik ma'lumotlarni saqlab keladi. Tiriklikning hujayrasiz va
hujayraviy shakllari. Rang - barang organik olamda tiriklikning ikki xil: hujayrasiz
va hujayraviy shakllari tafovut etiladi. Hujayrasiz shaklga viruslar kiradi.
Hujayraviy shaklga prokaroitlar, eukaroitlar mansubdir. Virusning mavjudligi
1892 yilda ilk bor botanik olim D.I. Ivanovskiy tomonidan, tamaki bargining
kasalini o‘rganish natijasida topilgan. Bu mavjudot o‘ta mayda bo‘lib, har kanday
filtrdan ham o‘tib ketadi. Viruslar o‘z tuzilishiga ko‘ra o‘ta sodda bo‘ladi. Ularda
oqsil gilof (kapsid )ga o‘ralgan bir molekula nuklein kislotasi mavjud. Ko‘pgina
viruslar ustidan oqsil va lipiddan iborat yana bir parda-adperkapsid bilan o‘ralgan.
Viruslarning tuzilishi faqatgina elektron mikroskop orqaligina o‘rganiladi. Viruslar
ikki guruhga bo‘linadi: DNK va RNK tutuvchi viruslar, ya'ni riboviruslarga tamaki
mozaikasi virusi, DNK tutuvchi viruslar-desoksiviruslarga chechak, papilloma
viruslari, adenoviruslar, bakteriofag misol bo‘ladi. Viruslarning yetuk zarrachalari
virospora (viron) larda hayot belgilari ko‘rinmaydi. Ammo viruslar esa hayotning
shu bosqichida hujayraga kirishi bilanoq tiriklikning barcha belgilarini namoyon
qiladi. Viruslar hujayra paraziti. Viruslar hujayralarga yopishib oladi, unga kiradi,
unda yashaydi va ko‘payadi.Ular o‘zi yashagan hujayrani nobud qilib, qayta
boshqa hujayralarga kirib olishi mumkin. Viruslar hujayraga kirgandan so‘ng, shu
hujayra irsiy apparatiga o‘z tarkibidagi nuklein kislotasi bilan ta'sir qilib,
hujayradagi biosintetik jarayonni buzadi, ya'ni hujayra hususiyatini o‘zgarib
yuboradi. Nihoyat hujayra nobud bo‘ladi. Shuning uchun ham viruslarni genetik
parazitlar ham deyiladi. Viruslar o‘simlik, hayvon va odamda ko‘pgina kasalliklani
keltirib chiqaradi. Masalan: grip, polipmielit, jigar kasaligi (sarik), leykoz, turli
o‘smalar, tayga ensefaliti, uchiq toshishi va yaqinda ma'lum bo‘lgan XX asr vabosi
nomini olgan, hayotda orttirilgan immun tanqisligi sindrom (OITS) shular
jumlasidandir. Bir hujayrali organizmlar ham virus bilan zararlanadi. Bunday
viruslar 1916 yilda Ergel tomonidan kashf qilinib, bakteriofag nomini olgan.
Bakteriofaglarning tuzilishi viruslardan farqlanadi: ular tana, bosh va dum -
xivchinlardan iborat bo‘lib, nuklein kislotasi DNK dir. Bakteriofaglar faqatgina
bakteriyalarni yemiribgina kolmasdan, ularning hususiyatini o‘zgartirishi ham
mumkin. Bu jarayon bakteriyalarning o‘ta moslanuvchiligini va o‘z hususiyatini
tez o‘zgartirishni ta'minlaydi. Hujayralardan tashkil topgan tirik tabiat olamining
barcha organizmlari ikki yirik guruhga bo‘linadi.
1. Prokariotlar (Rro- avvalgi, karuop - yadro) bakteriyalar, ko‘k yashil
suvo‘tlari, yadrosiz hujayralar. Ularning oziqlanishi geterotrof, xem- avtotrof yoki
fotoavtotrof jarayonlari bilan boradi, ko‘payishi - jinssiz.
2. Eukaroitlar (yei- to‘la, karuop - yadro) bir hujayralilar zamburug‘lar,
o‘simlik va hayvon hujayralari yadrolilar; ular yutish, surish bilan geterotrof yoki
plastidalari yordamida fotosintez jarayoni orqali avtotrof oziqlanadi; ko‘payishi
jinssiz va jinsiy usulda ro’y beradi. Bakteriyalar juda xilma-xil bo‘lib, ular zich
parda bilan o‘ralgan bo‘ladi. Ko‘pgina bakteriya hujayralari shilliq kapsula-
qo‘shimcha himoyaviy pardaga ega. Bakteriyalarda ribosomadan boshqa hujayra
ichki organoidlar bulmaydi. Uning genetik materiali doira hosil qilingan DNK
ipidan - genefordan iborat. Bu DNK, eukaroit hujayralardan farq qilib,
nukleogistonlardan holidir. Hujayrada genetik apparatni sitoplazmadan ajratib
turuvchi membranili tuzilma-shakllangan yadro bo‘lmaydi. Bakteriyalar oddiy-
amitotik ravishda, tez - har 20 minutda bo‘linib turadi. Bakteriyalarning organik
olamdagi ahamiyati o‘ta muhim: ular tabiat sanitariya, ya'ni organik moddani
yemiruvchi, o‘simlik va hayvon organizmi uchun zarur bo‘lgan moddalarni hosil
qiluvchi va ayrim xillari esa, turli kasalliklar tarqatuvchidir. Odam organizmida
muntazam ravishda kasallik keltirib chiqarmaydigan, ko‘pgina bakteriyalar
mavjud. Ular inson organizmi uchun keraklidir. Masalan, yo‘g‘on ichakda
yashovchi ayrim bakteriyalar ishtirokdagina odam organizmi uchun o‘ta zarur
vitamin (darmondori)lar hosil bo‘ladi.
| 