Har bir hayvon va o‘simlik hujayralarida
uchraydigan organelladir
(eritrotsitning yetuk shaklidan tashqari). Sitoplazmada bir tekis joylashadi, lekin
ba'zan ular qaerda energiya ko‘proq kerak bo‘lsa, o‘sha yerda to‘planadi.
Hujayralardagi mitoxondriyalarning sonini aniq aytish qiyin. Ularning
miqdori hujayra tipiga va funksional holatiga bog‘liq bo‘lib, bitta buyrak
hujayrasida ularning soni 1000 taga yetadi. Mitoxondriya ikki qobiq bilan o‘ralgan.
Gialoplazmadan ajratib turuvchi tashqi membranasining qalinligi taxminan 60 Å
bo‘lib, shu organellaning o‘tkazuvchanlik xususiyatini belgilasa kerak.
Tashqi
membrana endoplazmatik to‘r bilan bog‘langan bo‘ladi. Ichki tarafda yotuvchi
ichki mitoxondrial membrana tashqi membranadan farqli ravishda, tekis bo‘lmay
krista deb ataluvchi, matriksga botib kiruvchi o‘simtalar hosil qiladi. Bu
membrananing ham qalinligi taxminan 60 Å ni tashkil qiladi. Ichki membranalar
orasidagi bo‘shliq mayda donador moddalar bilan to‘lgan bo‘lib,
matriks deb
ataladi. Mitoxondriya matriksida elektron zich donador tuzilma (ribosoma) va
nozik ipchalar (DNK) mavjud. Mitoxondriya ichki membranasida ATF sintezi
jarayoni ketadi.
Mitoxondriya matriksida o‘ziga xos oqsil sintez jarayoni ham yuz beradi. Bu
yerda RNK, DNK molekulalari, ribosomasi va mitoxondriya ichki oqsillari
aniqlangan. Lekin bu oqsil sintezi mahsulotlari mitoxondriya funksiya bajarishi
uchun yetarli emas.
Plastidalar
Plastidalarni-Levenguk 1676 yilda kashf etgan. Xloroplastlar tarkibida xlorofill,
karotin va ksantofill, xromoplastlarda esa ksantofill va karotin pigmentlari bor.
Plastidalar
stroma hamda pigmentlar, protein va lipid, mineral elementlardan
tashkil topgan. Plastidalar qo‘sh membranali oqsil-lipidli qobiqqa ega. Plastidalar
tarkibida ko‘p miqdorda turli fermentlar bo‘lib, ular moddalar almashinuvi
jarayonida biokatalizator sifatida ishtirok etadi. Plastidalar o‘simlik
hujayrasida
zahira moddalarning hosil bo‘lishi va almashinuvida asosiy rol o‘ynaydi. Uch xil
plastidalar mavjud: leykoplast, xloroplast va xromoplast. Rangli plastidalar
tarkibida pigmentlar bo‘ladi. Xloroplastlar tarkibida xlorofill, karotin (qizil) va
ksantofill (sariq), xromoplastlarda esa ksantofill va karotin pigmentlari bor.
Leykoplastlar-tarkibida
pigmentlar uchramaydi, ichki membranasi kuchsiz
rivojlangan. Leykoplastlarning quyidagi turlari mavjud: tarkibida kraxmal
to‘plovchi amiloplastlar; oqsil saqlovchi proteinoplastlar; moy to‘plovchi
elayoplastlar
yoki oleoplastlar; etioplastlar qorong‘i joyda o‘sgan o‘simliklarda
hosil bo‘ladigan rangsiz plastidalar hisoblanadi. Bunday sharoitda o‘sgan
o‘simliklar qorong‘ilikdan yorug‘likka o‘tqazilsa, hujayradagi etioplastlar tezlikda
xloroplastlarga aylanadi. Leykoplastlar embrional to‘qima hujayralarida, sporalar
sitoplazmasida va urg‘ochi gametalarida, urug‘larda, tuganak va ildiz,
piyozboshlarda hamda bir pallali o‘simliklarning epidermisida uchraydi. Ularning
asosiy vazifasi kraxmal, oqsil hamda moylar kabi zahira moddalarni to‘plashdir.
Xloroplastlar-qo‘sh membranasi oqsil-lipid tuzilmali organella.
Uning ichki
qismidagi tilakoidlarida xlorofill va karotin pigmentlari joylashadi. Tarkibida
magniy tutadigan xlorofill gemoglobindagi gemga
o‘xshash bo‘ladi. Xlorofill tirik organizmlar uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan
fotosintez jarayonini amalga oshiradigan pigment. Xloroplastlar o‘lchami, katta
kichikligi, tarkibida DNK mavjudligi va replikatsiya qilish xususiyatiga ega
bo‘lishi bilan mitoxondriyaga o‘xshaydi. Dastlabki kraxmal xloroplastlarda sintez
bo‘ladi. Xloroplastlar o‘simlik organlarining yer yuzasidagi qismlari: barg, qisman
poya, gul, meva va urug‘larida uchraydi. Xloroplastlarda
fotosintez jarayonini
boshqaradigan fermentlar bo‘lib, ular kraxmal, oqsil, yog‘ kislotalari va
fosfolipidlarni sintez qiladi. G igant xloroplastlar suvo‘tlarida uchrab, xromatofor
deb yuritiladi.
Xromoplastlar-dastlab 1837 yilda I.Berselius, keyinchalik 1885 yilda
A.Shimper tomonidan aniqlangan. Gultojibarglardagi xromoplastlar changlatuvchi
hasharotlarni jalb qiladi, har xil rangda bo‘yalgan meva qatidagi xromoplastlar esa
qushlar va hayvonlar tomonidan yeyilib, ular orqali atrofga tarqaladilar.
