bo’yicha to’plangan ma'lumotlar nuklein kislotalardagi irsiy axborot qanday qilib
fenotipda namoyon bo’lishini tushunishga yordam beradi. Shuni ta'kidlash lozimki
har qanday tirik mavjudotning morfologik, fiziologik, biokimyoviy belgi-
xossalarini majmuasi ya’ni fenotipi faqat ota-onadan olingan genlargina emas,
balki ma'lum darajada shu organizm rivojlanayotgan muhitning
xilma-xil omillari
ta'sirida ro’yobga chiqadi.
Modifikatsion o’zgaruvchanlikga misol qilib gornostay quyon zotidagi yung
rangi o’zgarishi bo’yicha qilingan tajriba natijasini keltirish mumkin. Quyonning
bu zotida yung oq bo’lib, faqat oyoq uchlari, quloq suprasi, tumshuq uchi, dumi
qora rangda. Agar quyonning orqa tomonida uncha katta bo’lmagan qismidagi
yunglar
ustara bilan olinib, shu quyon harorat pastroq xonada boqilsa yungi
qirqilgan joydagi yunglar qora rangda bo’lib o’sib chiqadi.
Xuddi shunday hodisani xitoy navro’zguli (Primula sinensis) da ham kuzatish
mumkin. Bu o’simlikning qizil gulli formasi odatdagi 15
0
-25
0
sharoitda
rivojlanadi. Aksincha o’simlik 30
0
-35
0
haroratli muhitda o’stirilsa uning gullari oq
rangda bo’ladi. Oq gulli navro’zgul urug’lari normal sharoitga ekilsa, urug’lardan
rivojlangan o’simliklarning guli qizil rangda bo’ladi. Binobarin navro’zgulning gul
rangi tashqi muhitdagi haroratga qarab o’zgaradi. 4000 m balandlikka ko’tarilgan
alpinistlarning qonida eritrotsitlar soni ikki martaga oshadi, vodiyga qaytganda esa
ularda eritrotsitlar soni normal holatga keladi. Ba'zan kimyoviy, fizikaviy
mutatsiyalar ta'sirida organizmning fenotipi keskin o’zgaradi va nuqsonli organizm
rivojlanadi. Shu singari modifikatsiyalar morfozlar deb ataladi.
Organizm belgilarining tashqi muhit omillari ta'sirida genotipga bog’liq holda
o’zgarish darajasi reaksiya normasi deyiladi.
Ba'zi belgilar tashqi muhit ta'siriga ko’proq beriluvchan, boshqalari esa
unchalik tashqi ta'sirotga berilmaydigan, nisbatan turg’un bo’ladi. Shunga ko’ra
birinchi belgilarning
reaksiya normasi keng, ikkinchisiniki tor bo’ladi. Masalan,
g’o’za o’simligida mineral ozuqa va namlikning ta'siri natijasida tupdagi ko’saklar
soni keskin ortishi yoki kamayishi mumkin. Lekin ko’sakning hajmi esa unga
nisbatan kamroq o’zgaradi, gultojibargning yoki tolaning rangi o’ta turg’un
sanaladi. Shoxli qoramollarda ozuqaning ta'siri sut miqdoriga ko’proq, sutdagi
yog’ miqdoriga kamroq ta'sir ko’rsatadi. Yung rangi esa tashqi muhit ta'siriga
berilmaydigan, turg’un belgi hisoblanadi. Binobarin, g’o’zaning hosildorligi,
sigirlarda sut miqdorining reaksiya normasi keng, g’o’zada ko’sakning hajmi,
sigirlar sutidagi yog’ miqdori belgilarining reaksiya normasi o’rtacha, g’o’zadagi
tola
rangining, shoxli qoramollarda yung rangi belgilarining reaksiya normasi
nihohatda tor hisoblanadi.
Modifikatsion o’zgaruvchanlik tabiatda keng tarqalganligi sababli u
poligenlar ta'sirida irsiylanadimi yoki tashqi muhit ta'sirida hosil bo’ladimi degan
masala munozaraga sababchi bo’ldi. Bu munozara XX asrning boshida
V.Iogannsen tajribalari natijasida yakun topdi. U arpa, no’xat, loviya
o’simliklarida kuzatish olib bordi. Olam tashqi muhit ta'sirida paydo bo’lgan
modifikatsion o’zgaruvchanlik avloddan-avlodga berilmasligini isbo’llab berdi.
Vaholanki genlar ta'sirida paydo bo’ladigan o’zgarishlar avloddan-avlodga
beriladi. Modifikatsion o’zgaruvchanlik irsiylanmasa ham organizmning o’zgargan
tashqi
muhit sharoitida moslanishida, evolyutsion jarayonda har bir organizm
turining saqlanib qolishida muhim ahamiyat kasb etadi. Modifikatsion
o’zgaruvchanlik qonuniyatlari matematik - statistik usulda o’rganiladi.
