formalar duragayning nasl beradigan qilishning birdan-bir yo‘li amfidiploidiya yoki allopoliploidiya
hodisasidan foydalanishdir. Allopoliploidiya har xil turlarni chatishtirganda ularning genomlarining
qo‘shilishi asosida vujudga keladi, masalan, turlararo duragayda A va B genomlar qo‘shilib,
amfigaploid AB, duragayning genomlari ikkiga ortsa, AABB-amfidiploid (allotetraploid) hosil bo‘ladi.
Amfidiploidiya hodisasi tufayli duragaylash va duragaylarga xromosomalar sonini ikkiga ko‘paytirish
yo‘li bilan yangi turg‘un formalarini chiqarish imkoniyati tug‘ildi.
G.D.Karpechsnko
20-yil boshlarida turp bilan karamni o‘laro chatishtirib, nasl beradigan
duragay oldi. G‘alladoshlar oilasining har xil avlodlarga mansub bo‘lgan bug‘doy bilan bug‘doyiqni
chatishtirish bo‘yicha akademik N.V.Sitsin tomonidan olib borilgan ko‘p yillik ishlar seleksiyasi
praktikasi uchun juda ham muhimdir. U bug‘doyiqning ba’zi qimmatli belgilariga ega bo‘lgan bug‘doy
o‘simliklaridan bir qancha syerhosil nav chiqardi.
G‘o‘zadan 52 xromosomali (n=26) sanoat navlari 26 xromosomali (n=13) yovvoyi formalari bilan
chatishtirish seleksiyasi uchun katta istiqbollar yaratib bermoqda. SHuni ham aytish kerakki, uzoq
turlarni duragaylash ishi hali ham keng ko‘lamda olib borilayotgani yo‘q. Seleksiya fanining keyingi
taraqqiyotida uzoq formalarini duragaylashdan ajoyib muvoffaqiyatlarga yerishilishi aniq.
Geterozisning ko‘rinish xillari va ulardan amaliyotdan foydalanish
Geterozis xodisasi chorvachilik va o‘simlikshunoslik tajribasida keng qo‘llaniladi. Ayniqsa,
chetdan changlanadigan o‘simliklardan, masalan, makkajo‘xoridan yuqori hosil etishtirishda
geterozisdan foydalaniladi. Geterozis xodisasini o‘z-o‘zidan changlanuvchi o‘simliklarda ma’lum
darajada boshqarish mumkin.
O‘z-o‘zidan changlanuvchi liniyalarni ishlab chiqarishda birdaniga ishlatib bo‘lmaydi. Ular
o‘zaro chatishtirilib geterozis duragay olishda ishlatiladi. Duragay urug‘ olish uchun avval eng yaxshi
navlardan inbred liniyalar tanlab olinadi. Inbred liniyalar har bir navning o‘simliklarini 6-7 bug‘in
davomida o‘z changi bilan changlatishi natijasida hosil qilinadi. Shu yo‘l bilan bir navga oid bo‘lgan
o‘simliklarning bir xilda, ya’ni gomozigoga bo‘lishi ta’minlanadi. Inbred liniyalar olishda tanlash
usulidan foydalaniladi. Olingan ikkita inbred liniyani o‘zaro chatishtirishda (A x B) liniyalararo duragay
vujudga keladi. Birinchi bo‘g‘in liniyalararo duragaylarning foydasi ulardagi geterozis darajasi bilan
baholanadi.
Keyingi vaqtlarda makkajo‘xorining liniyalararo (oddiy) duragaylari urug‘i ishlatilmaydigan
bo‘ldi, chunki bunday urug‘larga nisbatan qo‘sh (A+B) x (S+D) liniyalararo duragaylarni
chatishtirishdan olingan duragaylar xo‘jalikda katta ahamiyaga ega ekan. Duragay urug‘larini ekish
hisobiga makkajo‘xorining hosildorligi 25-35% gacha, ba’zi o‘simliklarda (bodring, pomidorda) 40-
50% gacha ortadi.
Chorvachilik tarixida dastlab ingliz fermeri zavodchilari
