183
Alohida tovarlarga qilingan mehnat sarflari turlicha bo’lib, ulardan ayrimlari
ijtimoiy mehnat sarfi sifatida to’liq tan olinsa, boshqasi qisman tan olinadi, uchinchisi
esa umuman tan olinmasligi mumkin. Bundan ko’rinib turibdiki, bozordagi mavjud
narxlarga mehnat sarflari yoki qiymatning aynan o’zi deb qarash noto’g’ridir. Chunki
unga mehnat sarfidan boshqa omillar ham ta’sir qilib, natijada narx qiymatdan past
yoki yuqori bo’lishi mumkin.
Jumladan, o’zgarib turuvchi talab va taklif ta’siri ostida biror tovarning bozor narxi
tebranib, uning qiymatidan u yoki bu tomonga farqlanishi mumkin. Raqobat ham
qiymat – narx nisbatiga xuddi talab va taklif kabi ta’sir ko’rsatadi. Bu yerda shuni
ta’kidlash lozimki, xaridor u yoki bu tovarni sotib olishda, nafaqat uning qancha
turishini, balki mazkur tovarning iste’mol xususiyatlari o’zining ehtiyoji va didiga
qanchalik mos kelishini, ya’ni uning nafliligini ham hisobga oladi.
Tovarning xarid qilinishi uning alohida olingan bir kishi uchun emas, balki
jamiyat uchun nafliligini va shu bilan birga ijtimoiy qiymatini ham tan olishni
bildiradi. Shu sababli, «ijtimoiy naflilik» tushunchasining o’zi biror tovar (xizmat)
ning jamiyat uchun nafliligi, qadr-qimmatga egaligini ko’rsatadi. Shu mulohazalardan
kelib chiqib aytish mumkinki,
