Asosiy tayanch tushunchalar: Raqobat – bozor sub’ektlari iqtisodiy manfaatlarining to’qnashuvidan iborat
bo’lib, ular o’rtasidagi yuqori foyda va ko’proq naflilikka ega bo’lish uchun kurash.
Tarmoq ichidagi raqobat – ishlab chiqarish va sotishning qulayroq sharoitiga ega
bo’lish, qo’shimcha foyda olish uchun bir tarmoq korxonalari o’rtasida boruvchi
kurash.
Tarmoqlararo raqobat – turli tarmoqlar korxonalari o’rtasida eng yuqori foyda
normasi olish uchun olib boriladigan kurash.
G’irrom raqobat – raqobatlashuvning noan’anaviy, jamiyat tomonidan e’tirof
etilmagan, ijtimoiy ahloq qoidalari doirasidan chetga chiquvchi, noiqtisodiy (ya’ni,
jismoniy kuch ishlatish, majburlash, raqiblarning obro’siga putur yetkazish va h.k.)
usullaridan foydalanish.
Halol raqobat – jamiyat tomonidan tan olingan, iqtisodiy usullarni qo’llash,
o’zining maqsad va manfaatlariga erishishda umumjamiyat manfaatlariga zid keluvchi
holatlarni qo’llamaslik kabi qoidalarga asoslangan raqobat kurashi.
180
Narx vositasida raqobatlashuv – ishlab chiqaruvchilarning o’z tovarlari narxini
boshqa ishlab chiqaruvchilarining shunday mahsulotlari narxiga nisbatan pasaytirishi
asosidagi kurash.
Narxsiz raqobatlashuv – asosiy omili tovarlarning narxi emas, balki uning sifati,
servis xizmat ko’rsatish, ishlab chiqaruvchi firmaning obro’-e’tibori hisoblangan
kurash.
Monopoliya – monopol yuqori narxlarni o’rnatish hamda monopol yuqori foyda
olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni
amalga oshiruvchi yirik korxonalar (firma, korporatsiyalar)ning birlashmalari.
Ishlab chiqarishning to’planishi – ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi hamda
mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda to’planishi.
Kapitalning to’planishi – qo’shimcha qiymatning bir qismini jamg’arish
(kapitallashtirish) natijasida kapital hajmining oshishi.
Kapitalning markazlashuvi – bir kapital tomonidan boshqa birining qo’shib
olinishi yoki bir qancha mustaqil kapitallarning aktsiyadorlik jamiyati va boshqa
shakllarda ixtiyoriy birlashishi orqali kapital hajmining o’sishi.
Sof monopoliya – tarmoqdagi yagona ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining narx
va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi, va binobarin, foyda olishdagi
yakkahukmronlik holati.
Oligopoliya – tarmoqdagi bir necha yirik ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining
narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi hukmronlik holati.
Monopolistik raqobat – tarmoqdagi ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar soni ko’p
hamda ular o’rtasida ma’lum darajada raqobat mavjud bo’lgan, biroq har bir ishlab
chiqaruvchi yoki sotuvchi o’z tovar yoki xizmatining alohida, maxsus xususiyatlari
mavjudligi sababli ularning narxi va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi ma’lum
darajada hukmronlik holati.
Monopsoniya – tarmoqdagi ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar soni juda ko’p
bo’lib, ular tovar yoki xizmatlarining yagona iste’molchisi yoki xaridori mavjud
bo’lgan sharoitdagi yakkahukmronlik holati.
Tabiiy monopoliya – korxonaning texnologik xususiyatlari sababli mahsulotga
bo’lgan talabni qondirish raqobat mavjud bo’lmagan sharoitda samaraliroq amalga
oshiriluvchi tovar bozorining holati.
Legal (qonuniy) monopoliya – qonuniy tarzda tashkil etiluvchi monopolistik
holat.
Sun’iy monopoliya – monopol foyda olish maqsadida tashkil etiluvchi
birlashmalarning shartli (tabiiy monopoliyalardan ajratib turish uchun) nomi.
Kartel – ishtirokchilari ishlab chiqarish vositalari va mahsulotlariga o’z mulkiy
egaligini saqlab qolib, yaratilgan mahsulotlarni sotish esa kvota asosida amalga
oshiriladigan bitta sanoat tarmog’idagi bir necha korxonalarning uyushmasi.
Sindikat – ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik birlashma ishtirokchilarining
o’zida saqlanib qolgani holda, ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish maxsus tashkil
etilgan yagona savdo tashkiloti orqali amalga oshiriluvchi, bir turdagi mahsulot ishlab
chiqaruvchi bir necha korxonalarning birlashmasi.
181
Trest – ishlab chiqarish vositalari va tayyor mahsulotga birgalikdagi mulkiy
egalikni ta’minlovchi ishlab chiqaruvchilarning yuridik shaxs ko’rinishidagi
birlashmasi.
Konsortsium – tadbirkorlarning yirik moliyaviy operatsiyalarini birgalikda
amalga oshirish maqsadida birlashuvi.
Kontsern – rasmiy jihatdan mustaqil bo’lgan, ko’p tarmoqli korxonalar (sanoat,
savdo, transport va bank kabi turli soha korxonalari) ning majmuini o’z ichiga oluvchi
birlashma.
