a) iqtisodiyotda davlat monopolizmining har qanday namoyon bo’lishini

175 
b) bozor sharoitida vujudga kelayotgan monopoliyalarning bozordagi o’z 
ustunlik mavqelarini suiste’mol qilish imkoniyatlarining oldini olish
O’zbekistonda davlatning raqobatchilik muhitini shakllantirishga qaratilgan 
siyosatida xususiylashtirish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa shakllarini 
vujudga keltirish asosiy o’rin tutadi. Xususiylashtirish natijasida, birinchidan, mulk o’z 
egalari qo’liga topshirilsa, ikkinchidan, ko’p ukladli iqtisodiyot va raqobatchilik 
muhitini vujudga keltiradi. 
Shunday qilib, O’zbekistonda raqobatchilik muhitini vujudga keltirishning asosiy 
yo’li, bu raqobatni inkor qiluvchi davlat monopoliyasidan nodavlat, turli xo’jalik 
shakllarining mavjudligiga asoslangan va iloji boricha erkin raqobatni taqozo etuvchi 
bozor tizimiga o’tishdir. Bu yerda raqobatchilik munosabatlarini shakllantirish, avvalo, 
mustaqil erkin tovar ishlab chiqaruvchilarning paydo bo’lishini taqozo qiladi, chunki 
raqobatning asosiy sharti alohidalashgan, mulkiy mas’uliyat asosida o’z manfaatiga 
ega bo’lgan va tadbirkorlik tahlikasini zimmasiga oluvchi erkin xo’jalik 
sub’ektlarining mavjudligi, ularning bozor orqali aloqa qilishidir. 
Shu maqsadda O’zbekistonda «Monopol faoliyatni cheklash to’g’risida»gi qonun 
(1992 yil, avgust) kuchga kiritildi hamda uning asosida raqobatchilikni rivojlantirishga 
qaratilgan bir turkum me’yoriy hujjatlar ishlab chiqildi. Mazkur qonunga ko’ra, 
bozorda ataylab taqchillik hosil qilish, narxlarni monopollashtirish, raqobatchilarning 
bozorga kirib borishiga to’sqinlik qilish, raqobatning g’irrom usullarini qo’llash man 
etiladi. Qonunni buzuvchilar raqibiga yetkazgan zararni qoplashlari, jarima to’lashlari, 
g’irromlik bilan olgan foydadan mahrum etilishlari shart. 
Iqtisodiyot va monopoliyaga qarshi amaliyot sohasidagi ahamiyatli o’zgarishlar 
tegishli qonunchilik bazasini yanada takomillashtirishni taqozo etdi. Shunga ko’ra, 
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1996 yil 27 dekabrda «Tovar 
bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to’g’risida»gi yangi qonun 
qabul qilindi. Ushbu qonun monopolistik faoliyat va g’irrom raqobatning oldini olish, 
uni cheklash, to’xtatishning tashkiliy va huquqiy asoslari belgilab berib, 
respublikaning tovar bozorlarida raqobat munosabatlarini shakllantirish va samarali 
amal qilishini ta’minlashga qaratilgan. 
Shuningdek, qonunda asosan ikkita muhim yo’nalish, ya’ni birinchidan, 
monopoliyaga qarshi taribga solishning printsipial yangi ko’rinishi bo’lib, u mavjud va 
saqlanib qolgan monopolistlar tomonidan bozorda hukmronlik mavqeini suiste’mol 
qilishning oldini olish va unga barham berishni ko’zda tutsa, ikkinchidan, eng asosiy 
muhim masalalardan bo’lib hisoblangan monopoliyadan chiqarish va sog’lom raqobat 
muhitini shakllantirish ekanligi belgilab qo’yilgan. 
Mazkur qonun monopoliyalarning amal qilishini taqiqlamay, balki bozorda 
ularning hukmronligi oqibatida kelib chiquvchi salbiy holatlarning oldini olishga 
qaratilgan. Qonunda ko’zda tutilgan taqiqlar ham rivojlangan bozor iqtisodiyoti 
mamlakatlari uchun, ham O’zbekiston va boshqa o’tish davri iqtisodiyoti mamlakatlari 
uchun xos bo’lgan monopolistlar xatti-harakatiga qarshi o’rnatilgan. 

176 
Quyidagi hatti-harakatlar monopoliyaga qarshi qonunchilikka zid hisoblanadi: 
- xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan bozordagi ustunlik holatining suiste’mol 
qilinishi (5-modda); 
- xo’jalik sub’ektlarining raqobatni cheklashga qaratilgan bitimlari (o’zaro 
kelishilgan xatti-harakatlari) (6-modda); 
- davlat boshqaruvi organlari va mahalliy hokimiyat organlarining raqobatni 
cheklashga yo’naltirilgan xatti-harakatlari (7-modda); 
- insofsiz raqobat (8-modda). 
Monopoliyaga qarshi faol choralarni amalga oshirish uchun 1992 yilda 
O’zbekistonda monopoliyaga qarshi organ Moliya vazirligining Monopoliyaga qarshi 
va narx siyosati bosh boshqarmasi sifatida tashkil etildi. Boshqarmaga ro’yxatga 
kiritilgan monopoliya mavqeidagi korxonalar mahsuloti bo’yicha narxlarni va 
rentabellikni tartibga solib turish huquqi berildi. 1996 yilda ushbu boshqarma negizida 
Moliya vazirligi huzuridagi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish 
qo’mitasi tashkil qilindi. 2000 yilda Respublika Prezidentining «O’zbekiston 
Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo’mitasini 
tashkil etish to’g’risida»gi Farmoniga asosan monopoliyaga qarshi organ Moliya 
vazirligi tarkibidan chiqarildi va mustaqil davlat qo’mitasiga aylantirildi. Keyinchalik 
mazkur qo’mitaning faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish 
maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 30 apreldagi Farmoniga 
binoan u Monopoliyadan chiqarish, raqobatni va tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash 
davlat qo’mitasiga aylantirildi
39
.
Respublikada raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda amalga oshirilayotgan 
barcha ishlar bozor iqtisodiyotini tarkib toptirishga xizmat qiladi. 
O’zbekiston Respublikasida olib borilayotgan monopoliyaga qarshi siyosatning 
muhim yo’nalishlaridan biri – bu monopolist-korxonalarning tovar bozoridagi egallab 
turgan ustunlik mavqeini suiste’mol qilishning oldini olish va unga yo’l qo’ymaslik 
bo’yicha nazorat olib borishdan iboratdir. Aynan shu maqsadda monopolist-
korxonalar Davlat reestri yuritilib, unga muayyan tarmoqda ustun mavqega ega 
bo’lgan korxonalar kiritiladi.
O’zbekiston Respublikasining «Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni 
cheklash va raqobat to’g’risida»gi qonuni 3-moddasida «ustun mavqe» tushunchasi 
quyidagicha izohlanadi: «O’rnini bosuvchisi bo’lmagan tovar bozorida yoki bir-
birining o’rnini bosadigan tovarlar bozorida xo’jalik yurituvchi sub’ektning (bir guruh 
shaxslarning) o’ziga (o’zlariga) raqobatni cheklashga hal qiluvchi ta’sir ko’rsatish, 
boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bozorga kirish erkinligini qiyinlashtirish 
yoki ularning iqtisodiy faoliyat erkinligini boshqacha tarzda cheklash imkoniyatini 
39 
O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Farmoni. O’zbеkiston Rеspublikasi Monopoliyadan chiqarish, raqobat va 
tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash davlat qo’mitasini tashkil etish to’g’risida. 2005 yil 30 aprеl.

177 
beradigan hukmron mavqe. Bozordagi ulushi 65 va undan ortiq foizni tashkil etadigan 
xo’jalik yurituvchi sub’ektning (bir guruh shaxslarning) mavqei ustun mavqe deb 
e’tirof etiladi. Shuningdek xo’jalik yurituvchi sub’ektning bozordagi ulushi 35 foizdan 
65 foizgacha bo’lib, bu hol monopoliyaga qarshi davlat organi tomonidan: xo’jalik 
yurituvchi sub’ektning bozordagi ulushi barqarorligiga; bozordagi raqobatchilarga 
tegishli ulushlarning nisbiy miqdoriga; ushbu bozorga yangi raqobatchilarning kirishi 
mumkinligiga; muayyan tovar bozorini tavsiflovchi boshqa mezonlarga qarab 
aniqlangan bo’lsa, uning bozordagi mavqei ustun mavqe deb hisoblanadi»
40
.
Reestrga olingan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’z mahsulotlarining narx 
(tarif)lari yoki rentabellik darajalarini Moliya vazirligida yoki joylardagi moliya 
organlarida deklaratsiyadan o’tkazishlari shart. 
Respublikada monopoliyalar ro’yxatiga kirgan korxona (tarmoq) larning 
bozordagi mavqeini tartibga solishda davlat bir qator usullardan foydalanadi. Bu 
usullardan ikkitasini ajratib ko’rsatish lozim: 
1. Monopol mavqedagi korxonalar mahsulotlariga narxlarning eng yuqori 
darajasini yoki rentabellikning chegarasini belgilab qo’yish. 
2. O’z monopol mavqeini suiiste’mol qilgan monopolistik birlashmalarni bo’lib 
tashlash yoki maydalashtirish. Bu usul Vazirlar Mahkamasining (1994 yil 18 iyuldagi 
366-sonli) qarori bilan tasdiqlangan «Ob’ektlarning xo’jalik yurituvchi jamiyatlar va 
shirkatlar tarkibidan chiqish tartibi to’g’risidagi Nizom» asosida amalga oshiriladi. 
O’zbekiston Respublikasining «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish 
to’g’risida» (1996 yil, aprel) qonuni asosida g’irrom raqobatga, shu jumladan 
Respublika bozorlariga belgilangan talablarga javob bermaydigan tovarlarni 
chiqarishga yo’l qo’ymaydigan mexanizmni yaratishga ham alohida e’tibor beriladi. 
Tabiiy monopoliyalarni davlat yo’li bilan tartibga solish ular mahsulot (xizmat)lariga 
narxlar va tariflar darajasini, shuningdek taklif etiladigan tovarlar va xizmatlar turiga 
doir asosiy ko’rsatkichlarni belgilashni o’z ichiga oladi. 
Keyingi yillarda Davlat reestrini yuritish uslubiyotini takomillashtirib borish, 
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi, chet el investitsiyalarining kirib 
kelishi natijasida barpo etilayotgan korxonalar salmog’ining oshishi va boshqa omillar 
ta’sirida ko’pgina monopolist korxonalar tovar bozorlaridagi ulushining kamayishi 
munosabati bilan Davlat reestridan chiqarilmoqda. Agar 1996 yil holatiga reestrda 827 
xo’jalik yurituvchi sub’ekt 4351 turdagi mahsulot, ish, xizmat bo’yicha ro’yxatga 
olingan bo’lsa, 2007 yilning 1 iyul holatiga 240 ta xo’jalik yurituvchi sub’ektlar 170 ta 
mahsulot (tovar, ish va xizmat)lar turlari bo’yicha hisobga olingan.
Mamlakatimizda monopoliyaga qarshi siyosat olib borish natijasida so’nggi 10 
yil mobaynida monopolist korxonalar soni 3,5 barobar, monopol mahsulotlar turi esa 
40
O’zbеkiston Rеspublikasi Qonuni. Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni chеklash va raqobat to’g’risida. 1996 yil 
27 dеkabr.- T.: “Adolat”, 2001. 

178 
26 barobar qisqardi. Faqat 2004-2007 yillar davomida yalpi ichki mahsulotning 
umumiy hajmida monopol mahsulotlar ulushi 26 foizdan 21 foizga tushdi
41
. 
Natijada, sobiq tarmoq vazirliklari negizida tuzilgan respublika xo’jalik 
birlashmalari 
(«O’zgo’shtsutsanoat», 
«Oziq-ovqat 
sanoat», 
«O’zeltexsanoat» 
uyushmalari va boshqalar) ustav fondida davlat ulushi bo’lgan korxonalar deyarli 
qolmadi, boshqalarida esa, («O’zbekengilsanoat» DAK, «O’zdonmahsulot» AK va 
boshqalar) bunday korxonalar soni keskin qisqardi. Tarmoqlarda monopol hisoblangan 
bir qancha uyushmalar tugatilib, o’rnida mustaqil korxonalar vujudga keltirildi, bu esa 
raqobat muhitining yanada kuchayishiga olib keldi. 
Shuningdek, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida mamlakatimizda ishlab 
chiqarilayotgan tovarlarning jahon bozoridagi raqobatdoshligini ta’minlash ham dolzarb 
vazifa hisoblanadi. Bu masala respublikamizning 2009-2012 yillarga mo’ljallangan 
Inqirozga qarshi choralar dasturida ham e’tiboga olinib, unda «joriy kon’yunktura 
keskin yomonlashib borayotgan hozirgi sharoitda eksportga mahsulot chiqaradigan 
korxonalarning tashqi bozorlarda raqobatdosh bo’lishini qo’llab-quvvatlash bo’yicha 
konkret chora-tadbirlarni amalga oshirish va eksportni rag’batlantirish uchun 
qo’shimcha omillar yaratish, xususan: 
- aylanma mablag’larni to’ldirish uchun korxonalarga Markaziy bank qayta 
moliyalash stavkasining 70 foizidan ortiq bo’lmagan stavkalarda 12 oygacha bo’lgan 
muddatga imtiyozli kreditlar berish; 
- tayyor mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan, xorijiy investitsiya ishtirokida 
tashkil etilgan korxonalarni budjetga barcha turdagi soliq va to’lovlardan – qo’shimcha 
qiymat solig’i bundan mustasno – ozod qilish muddatini 2012 yilgacha uzaytirish; 
- banklar kreditlari bo’yicha to’lov muddati o’tgan va joriy qarzlar miqdorini qayta 
ko’rib chiqish, budjetga to’lanadigan to’lovlarning penyasidan kechish va boshqa 
muhim imtiyoz va preferentsiyalar berish»
42
belgilab berilgan. Bunday samarali chora-
tadbirlarning amalga oshirilishi pirovardida mamlakatimizdagi raqobatchilik 
muhitining yanada kuchayishiga imkon yaratadi.

Download 8,58 Mb.