Mukammal raqobat
sharoitida
ishlab chiqaruvchi (yoki sotuvchi) hamda iste’molchi (yoki xaridor)larning
soni juda ko’p bo’lib, ularning ishlab chiqarish hajmini o’zgartirish orqali narx
189
shakllanishiga ta’siri umuman sezilmaydi.
Nomukammal raqobat sharoitida
esa
ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar) yoki iste’molchilar (xaridorlar)dan birining soni
cheklangan bo’lishi ularning bozordagi ishlab chiqarish hajmiga va, pirovardida,
bozordagi narxning shakllanishiga sun’iy ta’sir ko’rsatish imkonini beradi. Bunday
raqobat turli darajalaridagi narxlarning shakllanish xususiyatlari bir-biridan farq qiladi.
Shu sababli, biz quyida mukammal raqobat, sof monopoliya, oligopoliya va
monopsoniya sharoitida narxlarning shakllanish xususiyatlarini ko’rib chiqamiz.
Mukammal raqobat sharoitida narxning shakllanishi.
Erkin raqobat kurashi
sharoitida narxning tashkil topish xususiyatlarini tadqiq etgan dastlabki
iqtisodchilardan biri A.Marshall hisoblanadi. Uning fikricha, tovarning oldi-sotdi
jarayoniga qadar ikki xil, ya’ni
sotuvchi va xaridor narxlari
mavjud bo’ladi. Nazariy
jihatdan har ikki narxning yuqori va quyi darajalari mavjud. Sotuvchi o’z tovari
narxining imkon qadar yuqori bo’lishidan manfaatdor, chunki bunday narx uning
foydasi hajmini oshiradi. Biroq, erkin raqobat sharoitida narxni boshqalardan yuqori
darajada belgilashga intilish mazkur sotuvchining bozordan siqib chiqarilishiga olib
kelishi mumkin. Sotuvchi narxining eng past darajasi shu tovarni ishlab chiqarish
uchun ketgan xarajatlarni qoplashi kerak. Xaridor tovarni eng past narxda sotib
olishdan manfaatdor, biroq erkin raqobatli bozor sharoitida uning ham tovar sotib
ololmay qolish xavfi mavjud bo’ladi. Xaridor narxining yuqori darajasi esa, Marshall
ta’biricha, so’nggi qo’shilgan miqdor nafliligiga teng bo’lishi kerak.
Sotuvchi va xaridor o’rtasidagi qulay narxga erishish borasidagi kurash har ikki
narxning mosligi ta’minlangunga, ya’ni bozor narxi paydo bo’lgunga qadar davom
etadi. Shunday qilib, sotuvchining narxi tomonidan ishlab chiqarish xarajatlari, xaridor
narxi tomonidan esa so’nggi qo’shilgan miqdor nafliligi maydonga tushib, ularning
nisbati asosida bozor narxi paydo bo’ladi. Bu holatni Marshall shunday ifodalaydi:
«…«ishlab chiqarish xarajatlari» printsipi hamda «so’nggi qo’shilgan naflilik»
printsipi, shubhasiz, yagona talab va taklif umumiy qonunining tarkibiy qismi
hisoblanib, ulardan har birini qaychining bitta kesuvchi tomoniga qiyoslash
mumkin»
43
.
Shu o’rinda, 4-mavzuda bildirilgan fikr-mulohazalarni yana bir bor esga olish
maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ya’ni, mukammal raqobatli bozor sharoitida narxning
shakllanishida talab va taklifning ta’sirida, A.Marshall ta’kidlaganidek, so’nggi
qo’shilgan naflilik va ishlab chiqarish xarajatlari emas, balki ijtimoiy zaruriy naflilik
va ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari yotadi.
Talab va taklifning muvozanati mukammal raqobat bozoridagi narxning
shakllanishiga muvofiq keladi (9.3-chizma).
Chizmadan ko’rinadiki, faqat narxning R
E
darajasidagi talab miqdoriga ishlab
chiqaruvchilar tomonidan taklif miqdori muvofiq keladi. Narxning bu darajadan har
qanday pasayishi talabning taklifdan oshib ketishini, narxning bu darajadan har
qanday yuqori bo’lishi esa, taklifning talabdan oshib ketishini keltirib chiqaradi.
43
Marshall A. Printsipi ekonomichеskoy nauki. V 3 t. M., 1993. T.III. S.282.
190
Narxning R
A
darajasidagi holat uzoq vaqt mavjud bo’la olmaydi. Chunki,
tovarlarning sotilmay, to’planib qolishi bilan sotuvchilar o’rtasidagi raqobat kuchayib,
ular o’z tovarlarini tezroq sotish maqsadida narxni tushira boshlaydilar.
|
