Ishlab chiqarish vositalarning zaxira va ehtiyotlar sifatida bo’lish vaqti – bu ularning ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlash uchun zarur bo’lgan davrdir. Tez quritadigan, tez achitadigan, umuman texnologik jarayonlarni
tezlashtiradigan yangi texnika va texnologiyalarning qo’llanilishi tanaffus davrining
va binobarin ishlab chiqarish vaqtining qisqarishiga olib keladi. Transport
shaxobchalarini rivojlantirish, xo’jalik aloqalarining samarali tizimini belgilash, ishlab
chiqarish vositalari bozorini shakllantirish, ehtiyojlarni puxta hisobga olish, muomala
vaqtini qisqartirish uchun muhim ahamiyatga ega.
Kapitalning aylanish tezligi ulardan foydalanish samaradorligiga jiddiy ta’sir
qiladi.
Aylanish tezligi muayyan davr ichida (A) qilingan aylanishlar soni (n) yoki bir
aylanishning uzun-qisqaligi (a) bilan belgilanadi: n=A/a; a=A/n.
6. Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan foydalanish samaradorligi Kapitalning samaradorlik darajasi turli omillarning ta’siri ostida shakllanadi. Ular
orasida asosiy kapitalning tarkibi (tarmoq tarkibi, turlar bo’yicha tarkibi); asosiy
kapitaldan foydalanish va uni taqsimlash samaradorligi; eskirgan mehnat vositalarini
yangilari bilan amashtirish yo’llari va usullari muhim ahamiyatga ega.
Asosiy kapitalning tarmoq tarkibi ularning ayrim tarmoqlar bo’yicha
taqsimlanishi va har bir tarmoqning kapitalning umumiy qiymatidagi hissasi bilan
tavsiflanadi. Agar asosiy kapital tarkibida ko’proq texnika taraqqiyoti va ishlab
chiqarish samaradorligini belgilaydigan tarmoqlarning ulushi oshsa, ularning tarmoq
tarkibining yaxshilanganligini bildiradi.
Asosiy kapitalning turlari bo’yicha tarkibi ular har bir turining kapital umumiy
qiymatidagi hissasi va nisbati bilan tavsiflanadi.
Asosiy kapitalning ayrim turlari ishlab chiqarishda o’z ishtiroki bo’yicha bir xil
rol o’ynamaydi. Agar binolar asosan ishlab chiqarish jarayonining bir me’yorda
borishini ta’minlab, mehnatning umumiy sharoitini tashkil qilib, ishlab chiqarish
samaradorligiga bilvosita tasir ko’rsatsa, mehnat qurollari (ish mashinalari, uskunalar,
va boshqalar) ishlab chiqarish jarayonida faol rol o’ynaydi va ishlab chiqarish
samaradorligiga bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Asosiy kapitalning mulk shakllari bo’yicha tarkibi, kapitalning umumiy
qiymatida har bir mulk shaklining hissasi bilan tavsiflanadi.
Ta’kidlash lozimki, O’zbekistonda amalga oshirilayotgan keng ko’lamdagi bozor
islohotlari,
iqtisodiyotni
erkinlashtirish
va
modernizatsiyalash
jarayonlari
korxonalardagi mavjud asosiy va aylanma kapitallar qiymatining o’sishiga hamda
215
tarkibining o’zgarib, sifat jihatidan takomillashib borishiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda
(10.1-jadval).
