232
Bu yerda shuni ta’kidlab o’tish lozimki, unumdorlikning pasayib borish qonuni,
o’zgaruvchi resurslarning barcha birligi (masalan barcha ishchilar) sifat jihatidan bir
xil degan farazga asoslanadi. Ya’ni, har bir qo’shimcha ravishda jalb qilingan ishchi
bir xil aqliy layoqatga, bilimga, malakaga, harakat tezligi va shu kabilarga ega deb
hisoblanadi.
Demak, qo’shilgan mahsulot keyingi jalb qilingan ishchi kam malakaga ega
bo’lgani uchun emas, balki kapital (fondlar)ning mavjud miqdoriga nisbatan ko’p
miqdorda ishchilarni band qilish sababli kamayib boradi. Bu yerda ishlab chiqarish
omillari o’rtasidagi nisbat, mutanosiblik buzilishi sodir bo’ladi.
Bundan ko’rinib turibdiki, unumdorlikning pasayib borishi degan qonun tabiiy
ravishda o’zidan o’zi emas, balki omillarning boshqasi o’zgarmagani holda
ayrimlarini ko’r-ko’rona ko’paytirib, ular o’rtasidagi mutanosiblik buzilganda sodir
bo’ladi.
Qulay iqtisodiy muhit tufayli, ishlab chiqarish quvvatlarining to’xtovsiz kengayib
borishi natijasida korxona o’rtacha umumiy (yalpi) xarajatlarida qanday o’zgarish ro’y
beradi? Dastlab qandaydir vaqt oralig’ida ishlab chiqarish quvvatlarining kengayishi
o’rtacha umumiy xarajatlarning pasayishi bilan birga boradi. Ammo oxir oqibatda
ko’proq va yanada ko’proq quvvatlarni ishga tushirish o’rtacha umumiy xarajatlarning
o’sishiga olib keladi. Bunday hollarni samaraning kamayib borish qonuni tushuntirib
berolmaydi, chunki uning amal qilish shart-sharoiti ishlab chiqarishda foydalanadigan
resurslardan bittasi miqdorining o’zgarmasligi hisoblanadi. Uzoq muddatli davrda
barcha resurslar miqdori o’zgaradi. Bundan tashqari biz tahlilda barcha resurslar
narxini doimiy deb faraz qilamiz. Shu sababli uzoq muddatli davrda o’rtacha
xarajatlarning o’zgarishi tamoyilini ishlab chiqarish miqyosi o’sishining ijobiy va
salbiy samarasi yordamida tushuntirish mumkin.
