O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

343 
17.3-chizma
Tarmoqlararo balans chizmasi
 
I SH L A B CH I Q A R I SH 
 
iste’molchi tarmoqlar 
n 
pirovard iste’mol 
Jami: 
foyda-
lanish 
bo’yicha 
YAIM 
X
 A 
R
 A 
J
 A
 T 
L A 
R
 
Is
h
la
b
ch
iq
aru
v
i 
tarm
o
q
lar
n
3 2
1
a
11 
a
12
a
13
a
1n 
S
1 
I
1 
G
1 
X
1 
Y
1 
a
21
a
22
a
23
a
2n
S
2 
I
2 
G
2 
X
2 
Y
2 
a
31
a
32
a
33
a
3n
 
I 
oraliq 
qiymat 
II 
an
1 
an
2
an
3
a
nn
S
n 
I
n 
G
n 
X
n 
Y
n 
Q
o’s
hi
lg
an
q
iy
ma
t 
IV 
I + I
I
W
1 
W
2 
W
n 
P
1 
P
2 
P
n 
III 
Im-port 
M
1 
M
2 
M
n 
= 
I + III 
Jami: 
xara-
jatlar 
bo’yicha 
YAIM 
Y
1 
Y
2 
Y
n 
II kvadrantda – S – (shaxsiy iste’mol); I – (investitsiyalar); G – (davlat xaridi); X 
(eksport).
III kvadrantda – W – ish haqi; 
P – foyda;
M – import. 
 
«Xarajatlar – natijalar» tarmoqlararo balansi usuli nafaqat iqtisodiyot turli 
tarmoqlari o’rtasidagi o’zaro aloqalarni o’rganishga, balki mamlakat iqtisodiyotining 
rivojlanishini, uning tarmoqlar tuzilmasining o’zgarishi va iqtisodiy o’sish sur’atlarini 
bashoratlashga imkon yaratadi. 
Iqtisodiy o’sish modellari to’g’risida so’z yuritiganda «nol darajadagi iqtisodiy 
o’sish» kontseptsiyasiga to’xtalib o’tish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Mazkur 

344 
kontseptsiyaga XX asrning 70-yillarida asos solingan. Bu kontseptsiya tarafdorlarining 
fikricha texnika taraqqiyoti va iqtisodiy o’sish atrof-muhitning ifloslanishi, tabiatga 
zaharli moddalarning chiqarilishi, shahar qiyofasining yomonlashuvi va boshka shu 
kabi ko’plab salbiy holatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Aholi sonining tezlik bilan 
ko’payib borishi, ishlab chiqarish mikyoslarining kengayishi natijasida ishlab 
chiqarish, ayniqsa tabiiy resurslarning kamayib borishi pirovardida iqtisodiy o’sish 
chegaralarini cheklab qo’yadi. Buning oqibatida ocharchilik, atrof-muhitning 
buzilishi, resurslarning tugashi ro’y berib, tez orada aholi soni va sanoat ishlab 
chiqarish hajmi keskin qisqara boshlaydi. Shunga ko’ra, «nol darajadagi iqtisodiy 
o’sish» kontseptsiyasi tarafdorlari iqtisodiy o’sishni maqsadga muvofiq ravishda 
ma’lum chegarada ushlab turish zarur, deb hisoblaydilar. Ular iqtisodiy o’sish tovar va 
xizmatlar hajmining ko’payishini ta’minlashini tan olsalarda, bu o’sish bir vaqtning 
o’zida turmush darajasining yuqori sifatini ta’minlay olmasligini ta’kidlaydilar. 
O’z navbatida, mazkur kontseptsiya muholiflari iqtisodiy o’sishning yuqori 
darajasini yoqlab, uning o’zi cheksiz ehtiyojlar va cheklangan resurslar o’rtasidagi 
ziddiyatni yumshatishini, aynan yuqori darajadagi o’sish sharoitida jamiyatning 
ijtimoiy zaif qatlamlarini qo’llab-quvvatlash imkoniyati vujudga kelishini 
ko’rsatadilar. Atrof-muhitning ifloslanishi esa iqtisodiy o’sish oqibati bo’lmay, u 
tabiiy resurslardan foydalanishdagi narx shakllanish tizimining noto’g’riligidan kelib 
chiqadi. Shunga ko’ra, mazkur muammolarni hal etish uchun tabiiy resurslardan 
foydalanishda qonuniy cheklovlar yoki maxsus soliqlarni kiritish, ifloslantirish huquqi 
bozorini shakllantirish lozimligini ta’kidlaydilar.

Download 8,58 Mb.