4. Milliy boylik tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi
Milliy boylik insoniyat jamiyati taraqqiyoti davomida ajdodlar tomonidan
yaratilgan va avlodlar tomonidan jamg’arilgan moddiy, nomoddiy va intellektual
hamda tabiiy boyliklardan iboratdir.
Milliy boylikni shartli ravishda quyidagi uchta yirik tarkibiy qismlarga ajratish
mumkin:
1. Moddiy-buyumlashgan boylik.
2. Nomoddiy boylik.
3. Tabiiy boylik.
Moddiy-buyumlashgan boylik oxir-oqibatda ishlab chiqarishning, unumli
mehnatning natijasi hisoblanadi. U ishlab chiqarish yaratilganda mahsulotlarning joriy
iste’mol qilishdan ortiqcha qismini jamg’arish oqibatida vujudga keladi va o’sib
boradi.
Ammo moddiy-buyumlashgan boylikni qator yillardagi yillik yalpi mahsulotlar
yig’indisi sifatida tasavvur qilish noto’g’ri bo’lar edi. Chunki bu boylikning bir qismi
har yili ishdan chiqarib, qaytadan yangilanib turadi (ishlab chiqarish vositalari,
iste’mol buyumlari). Shu sababli ishlab chiqarish vositalarining o’rnini qoplash bilan
bir vaqtda yalpi ichki mahsulotning faqat bir qismi moddiy-buyumlashgan boylik
345
sifatida jamg’arilib boriladi. Demak, qoplash fondi va moddiy buyumlashgan
boylikning o’sishi yalpi ichki mahsulot hisobiga amalga oshiriladi.
Milliy boylikning inson mehnati bilan yaratilgan moddiy qismi qiymat shakliga
ega bo’lib, tarkibiy tuzilishi bo’yicha qo’yidagilarni o’z ichiga oladi:
- ishlab chiqarish xususiyatidagi asosiy kapital (fondlar);
- noishlab chiqarish xususiyatidagi asosiy kapital (fondlar);
- aylanma kapital (fondlar);
- tugallanmagan ishlab chiqarishning moddiy-buyumlashgan qismi;
- moddiy zahiralar va ehtiyojlar;
- aholining uy xo’jaligida jamg’arilgan mol-mulk.
Moddiy-buyumlashgan boylik o’sishining asosiy omillari sifatida quyidagilarni
ajratib ko’rsatish mumkin:
-
mehnat unumdorligining o’sishi;
-
ishlab chiqarish samaradorligining ortishi;
-
milliy daromadda jamg’arish normasining ortishi.
Moddiy-buyumlashgan boylik ishlab chiqarishning natijasi va shart-sharoiti
hisoblanadi. Buning ma’nosi shuki, bir tomondan mahsulotdan milliy boylik tomon
harakatda boylikning iste’mol qilingan qismining qoplanishi va uning ko’payishi ro’y
beradi. Boshqa tomondan milliy boylik ishlab chiqarishning moddiy shart-sharoiti,
uning moddiy-texnikaviy asosi hisoblanadi. Bunda ishlab chiqarishning o’sish sur’ati va
miqyosi milliy boylikdan foydalanish xususiyatiga bog’liq bo’ladi.
Milliy boylikning boshqa qismi tabiiy boyliklar ishlab chiqarishning omili bo’lib
ishtirok etadi, uning shart-sharoitini va inson faoliyatining tashqi muhitini tashkil
qiladi. Tabiiy boylikning asosi tabiat mahsuli bo’lib, uning vujudga kelishi tabiat
qonunlari asosida ro’y bersada, ulardan foydalanish jamiyat rivojiga ham bog’liq
bo’ladi. Foydali qazilma boyliklar, o’rmonlar, suv va yer resurslari tabiatan mavjud
bo’lsada, ishlab chiqarishda faol qatnashadi.
Tabiat in’omlari o’zlarining dastlabki ko’rinishida tabiiy boylik bo’lib, shu
holatida inson faoliyatining natijasi hisoblangan ijtimoiy boylik tarkibiga kirmaydi.
Buning ma’nosi shuki, tabiiy boyliklar jamiyat uchun faqatgina potentsial boylik
hisoblanadi. Ular inson mehnatining ta’siri oqibatida real boylikka aylanadi.
Milliy boylik nafaqat moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratiladi. Uning bir
qismi nomoddiy ishlab chiqarish sohalarida vujudga keltiriladi va jamiyatning
nomoddiy boyligi hisoblanadi. Nomoddiy sohalarda ashyoviy-buyum shakl bilan
bog’liq bo’lmagan alohida turdagi iste’mol qiymatlar hosil qilinadi. Ular ham moddiy
ishlab chiqarish sohalarining faoliyat qilishi va rivojlanishi uchun, shuningdek
bevosita aholining turmush darajasini ta’minlash va oshirib borish uchun zarur bo’ladi.
Bunday boyliklarga ta’lim, sog’likni saqlash, fan, madaniyat, san’at, sport sohalarida
vujudga keltiriladigan nomoddiy qimmatliklar kiradi. Uning tarkibida tarixiy
yodgorliklar, arxitektura obidalari, noyob adabiyot va san’at asarlari alohida o’rin
tutadi.
Jamiyatning nomoddiy boyliklarida madaniyat va san’atning rivojlanish darajasi,
jamiyat a’zolarining to’plagan ilmiy bilimlari va intellektual darajasi, ishlovchilarning
346
ixtisosligi va malakaviy bilim darajasi, sog’liqni saqlash, ta’lim va sportning rivojlanish
darajasi o’z ifodasini topadi.
Shunday qilib, milliy boylik moddiy buyumlashgan va tabiiy boyliklardan ancha
keng tushuncha bo’lib, o’z tarkibiga jamiyatning nomoddiy tavsifdagi qimmatliklarini
ham oladi.
|
