382
bozorlarida turli spekulyativ amaliyotlarga berilib ketgan banklar faoliyati
ustidan yetarli darajada nazorat yo’qligini ham tasdiqladi»
98
.
AQSH Federal zaxira tizimi tomonidan olib borilgan noratsional pul-kredit
siyosati hamda qayta moliyalashtirish stavkasini surunkali ravishda past darajada
ushlab turilishi natijasida banklar tomonidan kredit berish ko’lami keskin o’sdi.
Federal zaxira tizimining ekspansion pul-kredit siyosati tijorat banklariga taqdim
etadigan kreditlari bo’yicha foiz stavkalarini 1,25% gacha pasaytirilishida namoyon
bo’lgan edi.
Federal zaxira tizimining ipoteka bozorlariga e’tiborsizligi, ipoteka kreditlari
berish talablarining haddan ziyod erkinlashtirilishi natijasida bozorda ko’chmas
mulklarga talab ortdi va uy-joy bozorida narxlarning qisqa muddat ichida keskin
o’sishi kuzatildi.
Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimining nomuvofiqligi natijasida
banklar tomonidan kreditlash tizimi talablari o’ta yengillashib, bu holat kreditlardan
foydalanishda to’lovga layoqatlik darajasining hisobga olinmasligiga imkon yaratdi.
SHuningdek, mutaxassislar tomonidan amaldagi bank kapitalini xalqaro tartibga
solish (Bazel II) tizimi moliyaviy inqirozni vujudga kelishi uchun zamin yaratganligi
e’tirof etilmoqda. Ma’lumki, 90- yillarning boshida qabul qilingan bank kapitalini
xalqaro tartibga solishning Bazel II tizimi tijorat banklari uchun talab qilinadigan
kapital yoki kapitalning yetarliligi aktivlarning investitsion sifatlari va ularning risk
darajasi bo’yicha guruhlashni ko’zda tutadi. Natijada Bazel II bank kapitallarini
reyting agentliklari xulosalariga asoslangan holda yuqori riskli aktivlarni
sekyuritizatsiyalab, qimmatli qog’ozlarga aylantirishni rag’batlantirgan.
Iqtisodchi olim N.Jumaevning fikriga ko’ra, Moody’s, Standard & Poors va
Fitch kabi reyting agentliklari riskli ipotekaga asoslangan qimmatli qog’ozlarga AAA
reytingini berganligi bilan inqirozga o’z hissasini qo’shganlikda ayblanmoqdalar
99
.
Mazkur reyting agentliklari tomonidan ipoteka bozorlaridagi qimmatli qog’ozlar
bo’yicha berilgan xulosalariga asoslanib faoliyat yuritayotgan tijorat banklari va
barcha ipoteka kreditlarining 70% ni taqdim etuvchi davlat ipoteka agentliklari
(Freddie Mac (the Federal Home Loan Mortgage Corporation) va Fannie Mae (the
Federal National Mortgage Association)) aktivlari sifat ko’rsatkichlarining pasayishi
kuzatildi va pirovardida ular to’liq davlat nazoratiga o’tdi.
Yuqoridagi holatlar moliya-bank tizimida jiddiy nuqsonlar mavjudligini, shunga
ko’ra, ushbu tizimni tubdan isloh qilish orqali yangi, sog’lom moliyaviy tizimni
shakllantirish zarurligini tasdiqlamoqda.
Prezidentimiz o’z asarlarida global moliyaviy inqiroz holatini va uning yuz
berishi mumkin bo’lgan oqibatlariga doir materiallarni o’rganish va umumlashtirish
natijasida kelib chiqqan quyidagi uchinchi xulosani ta’kidlab o’tdilar: «
