383
moliyaviy-iqtisodiy inqirozning har qaysi davlatdagi miqyosi, ko’lami va
oqibatlari qanday bo’lishi ko’p jihatdan bir qancha omillardan kelib chiqadi.
Ya’ni, bu avvalo, ana shu davlatning moliya-valyuta tizimi nechog’liq
mustahkam ekaniga, milliy kredit institutlarining qay darajada kapitallashuvi va
likvidligi (to’lov imkoniga), ularning chet el va korporativ bank tuzilmalariga
qanchalik qaram ekaniga, shuningdek, oltin-valyuta zaxirasining hajmi, xorijiy
kreditlarni qaytarish qobiliyati va pirovard natijada – mamlakat iqtisodiyotining
barqarorlik, diversifikatsiya va raqobatga bardoshlik darajasiga bog’liq»
100
.
XX asrning oxirlarida boshlangan va hozirgacha davom etib kelayotgan
bozorlarning globallashuvi, kapitallar xalqaro harakatining erkinlashtirilishi natijasida
AQSH bozorlarida vujudga kelgan inqiroz dunyoning boshqa mamlakatlariga ham
keng yoyildi. AQSH banklari va ipoteka agentliklarining qimmatli qog’ozlariga
qo’yilma qilingan xorijiy investorlar moliyaviy holatiga jiddiy ta’sir ko’rsatdi. Bu o’z
navbatida dunyo mamlakatlari iqtisodiyotiga ham o’z ta’sirini o’tkazdi. AQSH moliya
bozorlaridagi inqiroz jahonning yirik fond bozorlaridagi kon’yunkturaga ta’sir qildi va
bu o’z navbatida mazkur bozorlardagi fond indekslarida (S&P, Dow-Jones, Nasdaq,
FTSE, CAC, DAX, Nikkei, Hang Seng, Shanhai composite, RTS, MMVB va b.) o’z
aksini topdi. Global moliyaviy bozorning asosiy tarkibi va jahonning asosiy moliyaviy
markazlari hisoblangan yirik fond bozorlarini o’z ichiga oluvchi mamlakatlar
iqtisodiyotiga jiddiy ta’sir ko’rsatdi. Xususan, rivojlangan mamlakatlar YaIMning
o’sish sur’atlari keyingi yillarda ahamiyatli darajada pasayib ketdi (19.3-diagramma).
Jadval
ma’lumotlaridan
ko’rinib
turibdiki,
jahonning
rivojlangan
mamlakatlaridagi iqtisodiy o’sish sur’atlarida keskin o’zgarish sodir bo’lgan.
Inqirozdan jiddiy aziyat chekayotgan Buyuk Britaniya va Germaniyada 2009 yilda
yalpi ichki mahsulotni ishlab chiqarishida 2008 yilga nisbatan 0,1% va 0,2% ga
pasayish kutilmoqda.
Shu o’rinda aytish lozimki, hozirda rivojlanib borayotgan moliyaviy inqiroz
inflyatsiya, qator banklar va moliyaviy muassasalarning tanazzulga yuz tutishi
ta’sirida ishsizlik, ishlab chiqarish sur’atlarining pasayishi va boshqalar negizida
iqtisodiy inqiroz shaklida kuchayib bormoqda. Bundan ko’rinadiki, hozirgi jahon
moliyaviy inqirozining o’ziga xos xususiyati – bu uning iqtisodiyotning moliyaviy
sektoridan boshlanib, real sektoriga o’tganligidir.
