O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

389 
Odatda iqtisodiy siklning inqiroz, turg’unlik, jonlanish, yuksalish fazalari ajratib 
ko’rsatiladi. Ana shu fazalarning har biri rivojlanishi jaryonida navbatdagi fazaga 
o’tish uchun sharoit yuzaga keladi. 
3. Iqtisodiy sikllarni tashqi omillarning mavjudligi bilan tushuntiruvchi 
nazariyani eksternal nazariya deb atash qabul qilingan. 
Tashqi omillarga iqtisodiy tizimdan tashqarida yotuvchi va iqtisodiy 
hodisalarning davriy takrorlanishini keltirib chiqaradigan omillar kiritiladi, ya’ni: 
urushlar, inqilobiy o’zgarishlar va boshqa siyosiy larzalar; oltin, uran, neft va boshqa 
qimmatli resurslar yirik konlarining ochilishi; yangi hududlarning ochilishi va bu bilan 
bog’liq ravishda aholi migratsiyasi, yer shari aholisi sonining o’zgarib turishi; ijtimoy 
ishlab chiqarish tarkibini tubdan o’zgartirishga qodir bo’lgan texnologiya, tadqiqotlar
va innovatsiyalardagi qudratli o’zgarishlar. 
4. Internal nazariya iqtisodiy sikllarni iqtisodiy tizimning o’ziga xos ichki omillar 
tug’diradi deb hisoblaydi va quyidagi omillarni ajratib ko’rsatadi: asosiy kapitalning 
jismoniy xizmat muddati; shaxsiy iste’molning o’zgarishi (qisqarishi yoki kengayishi); 
investitsiyalar, ya’ni ishlab chiqarishni kengaytirish, uni yangilash va yangi ish 
joylarini vujudga keltirishga yo’naltiriladigan mablag’lar hajmi; ishlab chiqarish, talab 
va takliflar hajmiga ta’sir ko’rsatishga qaratilgan davlat iqtisodiy siyosatining 
o’zgarishi. 
5. Iqtisodiyotning siklli rivojlanishi sabablarini izohlashda shuningdek sof 
monetar nazariya, nomonetar nazariya, yetarlicha iste’mol qilmaslik nazariyasi, 
jamg’arish nazariyasi, psixologik nazariya kabilar ham ilgari suriladi. 
6. Hozirgi zamon iqtisodiy fanida iqtisodiy siklning 1380 dan ortiq turlari 
mavjudligi ta’kidlanadi. Ularning ko’pchilik iqtisodchilar tomonidan tan olingan eng 
asosiy turlari sifatida Kitchin, Juglar, Kuznets, Kondratev sikllarini keltirish mumkin. 
7. Iqtisodiy inqiroz deb ishlab chiqarish hajmining keskin tushib ketishiga 
aytiladi. Inqirozlar turli-tuman tarzda ro’y bersada, ularni umumiy, o’xshash 
tomonlarini nazarda tutib, quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: xo’jalik tizimida 
muvozanatning buzilishi miqyosiga ko’ra umumiy hamda ayrim sohalarda yuz 
beradigan inqirozlar; iqtisodiyotda muvozanatning buzilishini muntazam yoki 
aksincha tarzda yuz berishiga ko’ra davriy, oraliq, nomuntazam inqirozlar; takror 
ishlab chiqarish nisbatlarining buzilishi tavsifiga ko’ra ortiqcha ishlab chiqarish va 
taqchil ishlab chiqarish inqirozlari.
8. 2008 yilda dastlab AQSH ipoteka bozorlarida namoyon bo’lgan jahon 
moliyaviy-iqtisodiy inqirozi yetarlicha to’lov layoqatiga ega bo’lmagan, qarzlarni 
qaytarish qobiliyati shubhali bo’lgan qarzdorlarga ipoteka kreditlari berish 
amaliyotining jadallashuvi natijasida ro’y berdi.
9. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining asosiy sabablari bo’lib rivojlangan 
mamlakatlarda iqtisodiyotni haddan ziyod ortiqcha erkinlashtirish siyosati, ya’ni «o’z-
o’zini boshqaruvchi bozor» g’oyasini ilgari surish orqali davlatning milliy 
iqtisodiyotga va xususan moliyaviy bozorlarga aralashuvini cheklanganligi;
moliyaviy resurslar bilan real ishlab chiqarish hajmi o’rtasidagi mutanosiblikning 
keskin buzilishi; noratsional pul-kredit siyosatini, hamda qayta moliyalash stavkasini 

390 
surunkali ravishda past darajada ushlab turilishi natijasida qarzga yashashning odatga 
va kundalik holatga aylanishi; moliyaviy institutlarning majburiyatlari bilan ustav 
mablag’lari o’rtasidagi mutanosiblikning keskin buzilishi; qimmatli qog’ozlar 
bo’yicha reyting tashkilotlari tomonidan soxta xulosalar berilishi va boshqalar 
hisoblanadi. 
10. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining respublikamiz iqtisodiyotiga ta’siri 
boshqa rivojlangan va ayrim qo’shni davlatlardagiga qaraganda mazmunan farq qiladi. 
Agar boshqa mamlakatlarda bu jarayonlar bevosita moliya tizimining izdan chiqishi 
va ishlab chiqarish hajmlarining keskin qisqarib ketishi, ko’plab yirik korxonalarning 
yopilishi orqali namoyon bo’lsa, O’zbekistonda inqirozning iqtisodiyotga ta’siri jahon 
xomashyo bozorlarida eksport mahsulotlariga talabning susayishi tufayli narxlarning 
keskin pasayishi hamda buning oqibatida eksport daromadlarining sezilarli kamayishi, 
asosiy savdo hamkorlar xarid qobiliyatining pasayishi natijasida tashqi savdo 
aylanmasining qisqarishi orqali namoyon bo’ladi.
11. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining O’zbekistonga ta’sirini jiddiy 
bo’lmaganligi quyidagi yumshatuvchi omillarning mavjudligi bilan izohlanadi: 
ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan bozor iqtisodiyotiga o’tishning bosqichma-bosqich 
amalga oshirish yo’lini tanlanganligi; davlat bosh islohotchi sifatida mas’uliyatni o’z 
zimmasiga olishi zarurligini aniq belgilab olinganligi; O’zbekistonda moliyaviy-
iqtisodiy, budjet, bank-kredit tizimi, shuningdek, iqtisodiyotning real sektori 
korxonalari va tarmoqlarining barqaror hamda uzluksiz ishlashini ta’minlash uchun 
yetarli darajada mustahkam zaxiralar yaratilganligi va zarur resurslar bazasining 
mavjudligi; oqilona tashqi qarz siyosati olib borilganligi; aholining ish haqi va 
daromadlarini izchil va oldindan oshirib borish hamda iste’mol bozorida narxlar 
indeksining asossiz tarzda o’sishining oldini olishga doir chora-tadbirlarning izchillik 
bilan amalga oshirilganligi; davlatning moliyaviy-iqtisodiy va bank tizimlarining 
nechog’liq barqaror va ishonchli ekani, ularning himoya mexanizmlari qanchalik 
kuchliligi. 

Download 8,58 Mb.