389
Odatda
iqtisodiy siklning inqiroz, turg’unlik, jonlanish, yuksalish fazalari ajratib
ko’rsatiladi. Ana shu fazalarning har biri rivojlanishi jaryonida navbatdagi fazaga
o’tish uchun sharoit yuzaga keladi.
3. Iqtisodiy sikllarni tashqi omillarning mavjudligi bilan tushuntiruvchi
nazariyani eksternal nazariya deb atash qabul qilingan.
Tashqi omillarga iqtisodiy tizimdan tashqarida yotuvchi va iqtisodiy
hodisalarning davriy takrorlanishini keltirib chiqaradigan omillar kiritiladi, ya’ni:
urushlar, inqilobiy o’zgarishlar va boshqa siyosiy larzalar; oltin, uran, neft va boshqa
qimmatli resurslar yirik konlarining ochilishi; yangi hududlarning ochilishi va
bu bilan
bog’liq ravishda aholi migratsiyasi, yer shari aholisi sonining o’zgarib turishi; ijtimoy
ishlab chiqarish tarkibini tubdan o’zgartirishga qodir bo’lgan texnologiya, tadqiqotlar
va innovatsiyalardagi qudratli o’zgarishlar.
4. Internal nazariya iqtisodiy sikllarni iqtisodiy tizimning o’ziga xos ichki omillar
tug’diradi deb hisoblaydi va quyidagi omillarni ajratib ko’rsatadi: asosiy kapitalning
jismoniy xizmat muddati; shaxsiy iste’molning o’zgarishi (qisqarishi yoki kengayishi);
investitsiyalar, ya’ni ishlab chiqarishni kengaytirish, uni yangilash va yangi ish
joylarini vujudga keltirishga yo’naltiriladigan mablag’lar hajmi; ishlab chiqarish, talab
va takliflar hajmiga ta’sir ko’rsatishga qaratilgan davlat iqtisodiy siyosatining
o’zgarishi.
5. Iqtisodiyotning siklli rivojlanishi sabablarini izohlashda shuningdek sof
monetar nazariya,
nomonetar nazariya, yetarlicha iste’mol qilmaslik nazariyasi,
jamg’arish nazariyasi, psixologik nazariya kabilar ham ilgari suriladi.
6. Hozirgi zamon iqtisodiy fanida iqtisodiy siklning 1380 dan ortiq turlari
mavjudligi ta’kidlanadi. Ularning ko’pchilik iqtisodchilar tomonidan tan olingan eng
asosiy turlari sifatida Kitchin, Juglar, Kuznets, Kondratev sikllarini keltirish mumkin.
7. Iqtisodiy inqiroz deb ishlab chiqarish hajmining keskin tushib ketishiga
aytiladi. Inqirozlar turli-tuman tarzda ro’y bersada, ularni umumiy, o’xshash
tomonlarini nazarda tutib, quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: xo’jalik tizimida
muvozanatning buzilishi miqyosiga ko’ra umumiy
hamda ayrim sohalarda yuz
beradigan inqirozlar; iqtisodiyotda muvozanatning buzilishini muntazam yoki
aksincha tarzda yuz berishiga ko’ra davriy, oraliq, nomuntazam inqirozlar; takror
ishlab chiqarish nisbatlarining buzilishi tavsifiga ko’ra ortiqcha ishlab chiqarish va
taqchil ishlab chiqarish inqirozlari.
8. 2008 yilda dastlab AQSH ipoteka bozorlarida namoyon bo’lgan jahon
moliyaviy-iqtisodiy inqirozi yetarlicha to’lov layoqatiga ega bo’lmagan, qarzlarni
qaytarish qobiliyati shubhali bo’lgan qarzdorlarga
ipoteka kreditlari berish
amaliyotining jadallashuvi natijasida ro’y berdi.
9. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining asosiy sabablari bo’lib rivojlangan
mamlakatlarda iqtisodiyotni haddan ziyod ortiqcha erkinlashtirish siyosati, ya’ni «o’z-
o’zini boshqaruvchi bozor» g’oyasini ilgari surish orqali davlatning milliy
iqtisodiyotga va xususan moliyaviy bozorlarga aralashuvini cheklanganligi;
moliyaviy resurslar bilan real ishlab chiqarish hajmi o’rtasidagi mutanosiblikning
keskin buzilishi; noratsional pul-kredit siyosatini, hamda
qayta moliyalash stavkasini
390
surunkali ravishda past darajada ushlab turilishi natijasida qarzga yashashning odatga
va kundalik holatga aylanishi; moliyaviy institutlarning majburiyatlari bilan ustav
mablag’lari o’rtasidagi mutanosiblikning keskin buzilishi; qimmatli qog’ozlar
bo’yicha reyting tashkilotlari tomonidan soxta xulosalar berilishi va boshqalar
hisoblanadi.
10. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining respublikamiz iqtisodiyotiga ta’siri
boshqa rivojlangan va ayrim qo’shni davlatlardagiga qaraganda mazmunan farq qiladi.
Agar boshqa mamlakatlarda bu jarayonlar bevosita moliya tizimining izdan chiqishi
va ishlab chiqarish hajmlarining keskin qisqarib ketishi, ko’plab yirik korxonalarning
yopilishi orqali namoyon bo’lsa, O’zbekistonda inqirozning iqtisodiyotga ta’siri jahon
xomashyo bozorlarida eksport mahsulotlariga talabning susayishi
tufayli narxlarning
keskin pasayishi hamda buning oqibatida eksport daromadlarining sezilarli kamayishi,
asosiy savdo hamkorlar xarid qobiliyatining pasayishi natijasida tashqi savdo
aylanmasining qisqarishi orqali namoyon bo’ladi.
11. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining O’zbekistonga ta’sirini jiddiy
bo’lmaganligi quyidagi yumshatuvchi omillarning mavjudligi bilan izohlanadi:
ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan bozor iqtisodiyotiga o’tishning bosqichma-bosqich
amalga oshirish yo’lini tanlanganligi; davlat bosh islohotchi sifatida mas’uliyatni o’z
zimmasiga olishi zarurligini aniq belgilab olinganligi; O’zbekistonda moliyaviy-
iqtisodiy, budjet, bank-kredit tizimi, shuningdek, iqtisodiyotning
real sektori
korxonalari va tarmoqlarining barqaror hamda uzluksiz ishlashini ta’minlash uchun
yetarli darajada mustahkam zaxiralar yaratilganligi va zarur resurslar bazasining
mavjudligi; oqilona tashqi qarz siyosati olib borilganligi; aholining ish haqi va
daromadlarini izchil va oldindan oshirib borish hamda iste’mol bozorida narxlar
indeksining asossiz tarzda o’sishining oldini olishga doir chora-tadbirlarning izchillik
bilan amalga oshirilganligi; davlatning moliyaviy-iqtisodiy
va bank tizimlarining
nechog’liq barqaror va ishonchli ekani, ularning himoya mexanizmlari qanchalik
kuchliligi.
