461
bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish va iste’molning xususiy tavsifi keltirib
chiqaruvchi salbiy oqibatlarni bartaraf etish zarurligi; iste’molchilarning manfaatlarini
himoyalash; bozorning tabiatidan kelib chiqadigan ayrim holatlarni qisman
yengillashtirish, jumladan, aholining kam ta’minlangan qatlamining turmush darajasi
haqida g’amxo’rlik qilish, bepul (yoki imtiyozli) bilim berish, tibbiy xizmat ko’rsatish
va shu kabilarni o’z
zimmasiga olishi; hozirgi sharoitda barqaror, izchil iqtisodiy
o’sishni rag’batlantirish vazifasini ham o’z zimmasiga olishi orqali izohlanadi.
2. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish deganda davlatning jamiyat
a’zolari ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun
cheklangan ishlab chiqarish
resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy
muvozanatga erishishga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini
tashkil etish bo’yicha faoliyati tushuniladi.
3. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi uning vazifalari
orqali ifodalanib, ular asosan bozor tizimining amal qilishini
yengillashtirish va
himoya qilish, iqtisodiyotni tartibga solishning umumiy tamoyillaridan kelib chiqadi.
Ya’ni, bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug’diruvchi huquqiy asos va
ijtimoiy muhitni ta’minlash; raqobatni himoya qilish; daromad va boylikni qayta
taqsimlash; resurslarni qayta taqsimlash; iqtisodiyotni
barqarorlashtirish, iqtisodiy
tebranishlar vujudga keltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat
qilish hamda iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish.
4. Davlat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda bevosita va bilvosita ta’sir qilish
usullari hamda tashqi iqtisodiy usullardan foydalanadi. Tartibga
solishning bevosita
ta’sir qilish usullari foydalanilganda yaxlit takror ishlab chiqarish jarayoni yoki uning
alohida tomonlarini to’g’ridan-to’g’ri, ma’muriy tartibga solish ko’zda tutiladi. Bu
usullar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: iqtisodiyotning ayrim bo’g’inlarini
bevosita boshqarish; narxlar va ish haqini «muzlatib» qo’yish siyosati; ish bilan
bandlik xizmati (mehnat birjalari)
faoliyatini tashkil qilish; iqtisodiy sohani tartibga
solishni ko’zda tutuvchi qonunlarni ishlab chiqish va qabul qilish va h.k.
5. Iqtisodiyotni bilvosita tartibga solishda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik
beriladi. U davlatning pul-kredit va budjet siyosatida o’z ifodasini topadi. Pul-kredit
siyosatining
asosiy vositalari quyidagilardan iborat bo’ladi: hisob stavkasini tartibga
solish; moliya-kredit muassasalalarining Markaziy
bankdagi zaxiralari minimal
hajmini o’rnatish va o’zgartirish; davlat muassasalarining qimmatli qog’ozlar
bozoridagi operatsiyalari (davlat obligatsiyalarini chiqarish, ularni sotish va to’lash).
Davlat budjet siyosati uning daromadlar va harajatlar qismini o’zgartirishga qaratilib,
bu usulning eng asosiy dastagi soliqlar hisoblanadi.
