Idrok qilish va fazoda mo‘ljal olishda so‘zning o‘rni.
Tevarak-atrof
tushunchasi keng ma’nodagi, murakkab, serqirra tushunchadir. Biz, tevarak-atrof
ma’nosida, bizni o‘rab turuvchi obyektiv olam xarakteristikasini anglaymiz. Biz
101
tevarak-atrof haqidagi bilim va malakalarni egallash uchun, shuningdek uning
shakli, belgilari haqida, ularning tuzilishi, balandligi, uzunligi, kengligi haqida,
predmetlarning joylashuvi, ularning orasidagi masofani aniqlashdagi va belgilay
olishni o‘rganish uchun, tevarak-atrof haqidagi tushunchalarini yanada
mustahkamlash uchun- turli tevarak-atrof kategoriyalariga murojaat qilamiz.
Bunda biz avval predmetlarning belgilariga qarab (ya’ni shakli va o‘lchoviga, har
xil o‘lchovligiga) va tevarak atrofdagi belgilarga qarab (ya’ni tevarak-atrofni
yaxlitligicha tushintirish, predmetlarning bir biridan farqi yoki o‘xshashligi
(tabiatda) va h.k. farqlay olishga o‘rganishimiz va o‘rgatishimiz kerak. Tevarak-
atrofni chamalash, mo`ljal olish tushunchasi, masalasi murakkab masaladir.
Tevarak-atrofni mo`ljal olish turgan yoki belgilangan joy taxminga olinadi.
Masalan: kishi tevarak-atrofni yaxshilab kuzatib «O‘zi turgan nuqta» haqida
ma’lumot bera olish; yon atrofidagi obyektni tushuntira bilishi kerak: o‘zi qo‘yib
ketgan predmet yoki insonni qayta tevarak-atrofni chamalash orqali topib kelishi
yoki aniq ma’lumot bera olishi kerak; inson tevarak atrofni obyektlicha
tushuntirayotganda, chalkashtirmay, predmetlarning bir xil yoki har xilligini
tushintira olishi, shuningdek qaysi predmet qaysinisining ortida, oldida, orosida,
uzoq, yaqinligi, xullas orasidagi masofa haqida to‘la ma’lumot bepa olishi kerak.
Tevarak-atrof haqidagi, uni aniq mo`ljal qila olish haqidagi belgilarga har bir
inson ega bo‘lishi kerak. Bu bilimlar esa ularga yoshlikdan beriladi. Mo`ljal olishni
yaxshi bilgan har qanday yo‘lovchi adashmaydi, adashganni yo‘lga solib
yuboradi.Kattalar misolida ko‘rsak: Men turgan kenglikda dala bo‘lib, 20 qadam
oldinda, 15 qadam o‘ng tarafimda terak daraxti bor.Terakning uzunligi taxminan
20-25 m, yo‘g‘onligi taxminan 35 sm. Pastki shoxlarida barglari yo‘q. Tepa
shoxlari serbarg, terak ustida qora qarg‘alar uchib yuribdi. Yoki biror bir uy,
ko‘cha, xonada ma’lumot berish. Inson faol harakatini davom ettirishi uchun
koordinatsiyani va mo`ljal olishni yaxshi bilishi kerak. Ko‘pchilik bu usuldan faqat
bir joydan ikkinchi bir joyga adashmasdan borib kelishi uchungina foydalanadi.
Mo`ljalni aniq belgilay olish, joylarni yaxshi o‘zlashtirish uchun, shu odamning
eslab qolish qobiliyati, xotirasi, diqqat-e`tibori, o‘ylash, esga tushirish, ko‘z oldiga
102
keltira olish kabi qobiliyatlari ancha mustahkam bo‘lishi kerak. Aks holda, bu
qobiliyatlari zaif odamlar mo`ljal olishni yaxshi belgilay olmaydilar. Tevarak-
atrofni chamalash har bir odamning o‘ziga qulayligini tanlab olishiga bog‘liq.
«O‘zini» yoki boshqa birovni, o‘ng qo‘l, chap qo‘l, tushunchalari bilan, yoki
predmetlarning shakliga qarab, joylashuviga qarab ham mo`ljal ola bilishi
mumkin. Masalan: ba’zilar uy yoki magazinning nomini, nomerini, manzilini
bilmaydilar-ku lekin qaysi transport bilan, qanday qilib borishni shunday aniq qilib
tushuntaridilarki, hatto «ko‘z yumib» borib topish mumkin.
|
