26
NAZORAT SAVOLLARI
1. Jinoyat deb nimaga aytiladi?
2. Jinoyatning belgilarini bayon eting.
3. Jinoyatni tasniflash deb nimaga aytiladi? Uning turlarini izohlang.
4. Jinoyatlarni sifat ko'rsatkichlariga ko'ra tasniflash nima?
5. Jinoyatlarni miqdor ko'rsatkichlariga ko'ra tasniflash nima?
6. Jinoyatlarni tasniflashning ahamiyati nimalarda ifodalanadi?
7. Jinoiy qilmishni boshqa huquqbuzishlardan farqi nima?
8. Jinoyat va jinoyatchilik nima?
9. Ijtimoiy xavfi katta bo'lmagan jinoyatlarga qanday jinoyatlar kiradi?
10. Jinoyatlarni ijtimoiy xavflilik darajasiga ko'ra tasniflashda qanday mezon asos qilib olingan?
11. Jinoyat qaysi belgilariga ko'ra boshqa huquqbuzarliklardan farq qiladi?
12. G'ayriaxloqiy qilmishlar nima va ularning jinoyatlardan farqi bormi?
4-bob. JINOYAT TARKIBI
4.1. Jinoyat tarkibi tushunchasi va uning ahamiyati
Jinoyat kodeksining 16-moddasi, 2-qismida jinoyat uchun javobgarlik va uning asoslari belgilangan bo'lib,
unda: «Ushbu kodeksda nazarda tutilgan jinoyat tarkibining barcha alomatlari mavjud bo'lgan qilmishni sodir etish
javobgarlikka tortish uchun asos boiadi», deb yozilgan. Ushbu jinoyat huquqiy tushunchada jinoiy javobgarlik
uchun
asos deb, aybdorning qilmishida jinoyat tarkibining mavjudligi belgilangan bo'lsa-da, lekin jinoyat tarkibi
tushunchasiniig o'zi to'liq ochib berilmagan.
Jinoyat tarkibi haqidagi ta'limot jinoyat huquqi fanining markaziy masalalaridan biridir. Jinoyat tarkibining
to'g'ri aniq-lanishi jinoyatni to'g'ri kvalifikatsiya qilish uchun asos hisoblanadi. Bu esa o'z navbatida odil sudlovni
amalga oshirish va qonunchilikni mustahkamlash hamda pirovard natijada ayblanuvchining taqdirini hal etishda katta
ahamiyatga egadir. Shuni qayd etish zarurki, jinoyat tarkibi haqidagi ta'limotda jinoyat huquqining- «Umumiy» va
«Maxsus» qismlariga oid masalalarni o'rganishga har tomonlama e'tibor berilmoqda. «Maxsus» qismga tegishli bo'lgan
har qanday masalani o'rganish jinoyat tarkibi to'g'risidagi ta'limot bilan bog'liq ravishda olib borilishi zarur.
Yuridik adabiyotlarda jinoyat tarkibiga turlicha ta'riflar berilgan. Lekin jinoyat tarkibi haqidagi ta'limotning
qator masalalari bo'yicha olimlar o'rtasida yagona bir fikr mavjud emas.
Adabiyotlardagi jinoyat tarkibini aniqlashga doir fikrlarning lurlicha ekanligiga qaramay, ko'pgina mualliflar
jinoyat tarkibi tushunchasini obyektiv va subyektiv belgilar yig'indisidan iboratligini tan olib, jinoyat tarkibi ijtimoiy
xavfli
qilmishni jinoyat, deb topishga xizmat qiladi, deya ta'kidlashadi.
Ijtimoiy xavfli qilmishning jinoiyligini aniqlash (kriminalizatsiya qilish) vositasi faqat jinoyat tarkibidir.
Qilmishning jinoyat ekanligini aniqlash (kriminalizatsiya qilish)da biron-bir aniq jinoiy xatti-harakatni, agar o'zida
muayyan jinoyat tarkibining alomatlarini mujassamlantirgan bo'lsa, qonun bo'yicha javobgarlikni belgilashdir.
Qilmishning jinoiyligini aniqlash (krimnalizatsiya)ga ilmiy yondashmoq zarur. Qonunshunoslarning
biror qilmishning
jinoiyligini aniqlash haqidagi taklifi jinoiylikni aniqlash va ijtimoiy so'rov o'tkazilgandan keyingina qilinmog'i lozim
bo'lib, bu tadqiqot Jinoyat kodeksiga yangi jinoyat tarkibini kiritishning maqsadga muvofiqligi haqida ijobiy xulosa
chiqarish imkonini beradi. Jinoyat tarkibini mavjud yoki mavjud emasligini aniqlashning maqsadi ham
muayyan
ijtimoiy xavfli qilmishning jinoiyligini aniqlashdir. Qonunni amalda qo'llash faoliyatida jinoyat tarkibi katta ahamiyatga
ega bo'lib, shaxsni javobgarlikka tortish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Qilmishda jinoyat tarkibining yo'qligi esa,
jinoyat qidirav ishlari olib borishni taqozo etmaydi.
Jinoyatni tasniflashda ham jinoyat tarkibi katta ahamiyatga egadir. Jinoyatni tasniflash shaxsning xatti-
harakatida jinoyat tarkibining mavjudligini aniqlash jarayoni bo'lib, ya'ni shaxs tomonidan sodir etilgan ijtimoiy xavfi
qilmishning alomatlari muayyan bir jinoyat-huquqiy normada ko'zda tutilgan jinoyat tarkibi alomatlariga
mos kelishini
aniqlashdan iboratdir.
Jinoyatni tasniflash jarayoni bir necha bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda shaxs tomonidan sodir
etilgan ijtimoiy xavfli qilmish dalillar yig'ish orqali aniqlanadi. Bu bosqichda jinoyat tarkibi mavjudligini tasdiqlovchi
27
yoki inkor etuvchi aniq dalillarni yig'ib, ularni baholash zarur bo'ladi. Jinoyat tarkibining biror
belgisi mavjud emasligi
jinoiy javobgarlikni inkor etib, jinoyat ishning to'xtatilishiga sabab bo'ladi.
Jinoyatni tasniflashning ikkinchi bosqichida ushbu jinoyat tarkibini o'zida aks ettirgan moddani aniqlash zarur
bo'ladi.
Yakunlovchi, ya'ni jinoyatni tasniflashning uchinchi bosqichida taqqoslash o'tkazilishi (shaxs tomonidan sodir
etilgan ijtimoiy xavfli qilmish bilan muayyan jinoyat huquqiy normadagi jinoyatga berilgan ta'rifning o'xshashligini
solishtirish) zarur. Agar sodir etilgan ijtimoiy xavfli qilmishning alomatlari va jinoyat huquqiy normada belgilangan
alomatlar bilan to'liq mos kelsa, u holda jinoyatni tasniflash jarayoni tugaydi.
Faqat shu bosqichdan keyingina shaxsning xatti-harakatlarida jinoyat tarkibi borligi haqida so'z yuritish
mumkin bo'ladi va sodir etilgan qilmishi uchun shaxs jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin.
Jinoyatni tasniflashning bunday jarayoni Jinoyat kodeksining 4-moddasida bayon etilgan qonuniylik prinsipiga to'liq
mos keladi, ya'ni qilmishning jinoiyligi, qilmishga yarasha jazo tayinlash va boshqa huquqiy
oqibatlar faqat Jinoyat
kodeksiga solishtirish bilan aniqlanadi.
Jinoyat tarkibi ma'lum bir ijtimoiy xavfli qilmishni jinoyat, deb topish uchun zarur bo'lgan obyektiv va
subyektiv belgilarning minimal va yetarli yig'indisidir.
Sodir etilgan qilmishda Jinoyat kodeksida ko'rsatilgan jinoyat tarkibining barcha alomatlari mavjud bo'lgan
taqdirdagina shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish uchun minimal va yetarli asos mavjud bo'ladi.
Shunday qilib, jinoyat tarkibining bir necha vazifasi mavjud:
1) jamiyat uchun xavfli qilmishning jinoiyligini aniqlash vositasi;
2) jinoiy javobgarlik uchun asos bo'lishi;
3) jinoyatchilik darajasini aniqlashda qonunchilik namunasi bo'lishi;
4) jinoyatlarni farqlovchi vosita sifatida xizmat qilishi.
Demak, jinoyat tarkibi jinoyatning o'ziga xos xususiyati bo'lib, o'zida jinoyatning barcha alomatlarini
mujassamlashtirgan bo'ladi va shu alomatlarning shaxs tomonidan sodir etilgan ijtimoiy
xavfli qilmishda mavjud
ekanligi qilmishni jinoyat, deb hisoblash uchun asos bo'ladi.
