42
4. Jinoyat obyektiv tomonining zaruriy belgilari va ularning ahamiyatini izohlang.
5. Jinoyat obyektiv tomoni fakultativ belgilarining ahamiyati va zaruriy belgilardan farqi nimada?
6. Ijtimoiy xavfli qilmishni jinoiy, deb hisoblashning yuridik belgilari nima-larda ifodalanadi?
7. Harakat nima, harakatsizlik nima?
8. Ijtimoiy xavfli oqibat nima?
9. Jinoiy oqibatni jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishdagi ahamiyati nimalarda ifodalanadi?
10. Sababiy bog'lanishning jinoyat huquqiy ahamiyatini tushuntiring.
11. Jinoyat obyektiv tomoni fakultativ belgilarini jinoyatni kvalifikatsiya qilishdagi ahamiyati nimalarda
ifodalanadi?
12. Jinoyat obyektiv tomonining jinoyat tarkibi elementlaridan farqlovchi o'ziga xos xususiyatlari qanday?
7-bob. JINOYAT SUBYEKTI
7.1. Jinoyat subyekti tushunchasi
Jinoyat huquqi nazariyasiga ko'ra, har qanday ijtimoiy xavfli qilmish sodir qilgan, qonunda belgilangan yoshga
yetgan va aqli raso jismoniy shaxslar jinoyatning subyekti bo'ladi. Jinoyat subyekti jinoyat tarkibining zaruriy
elementidir, ya'ni jinoyat sodir qilgan shaxs bo'lmasa, o'z-o'zidan jinoyat ham bo'lmaydi.
Jinoyat qonuniga muvofiq, jinoyat subyekti faqat jismoniy shaxs bo'la oladi va Jinoyat kodeksining 17-
moddasida yozilishicha: «Jinoyat sodir etgunga kadar o'n olti yoshga to'lgan, aqli raso jismoniy shaxslar javobgarlikka
tortiladilar». Yuridik shaxs (tashkilot, muassasa, korxona va hokazo)lar jinoyatning subyekti bo'la olmaydi. Shuni ham
ta'kidlab o'tish joizki, bir qator chet el davlatlarining jinoyat qonuniga ko'ra, yuridik shaxs ham jinoyatning subyekti
bo'la olmaydi. Lekin tashkilot, muassasa, korxona faoliyati bilan bog'liq jinoiy oqibat uchun to'g'ridan to'g'ri uning
rahbarlari va mas'ul shaxslar javob beradilar. Bular, asosan, ekologiya sohasidagi jinoyatlardir (masalan, atrof-tabiiy
muhitni ifloslantirish (193-mod-da), yerdan, yer osti boyliklaridan foydalanish va qo'riqlash qoidalarini buzish (197-
modda), o'simliklar, o'rmon va boshqa ekinlarni yo'q qilish yoki zarar yetkazish (198-modda) va hokazo).
Sud-tergov amaliyotida hayvonlar tomonidan jamiyat manfaat-lariga zarar yetkazilgan ishlar ham uchrab turadi.
Masalan, hayvonlar tomonidan insonga har xil darajadagi tan jarohati yetkazilishi, shuningdek, hayvonlar tomonidan
insonlarga jinoiy maqsadlarda hujum qilinganligi ham uchraydi. Bu hollarda, birinchidan, inson tomonidan maxsus
o'rgatilgan itga buyruq berilishi natijasida inson sog'lig'iga zarar yetkazilsa, bunda hayvon tomonidan yetkazilgan zarar
uchun uning egasi jayobgar bo'ladi. Ikkinchi holatda, biron-bir hayvon tomonidan o'zgalarning aralashuvisiz inson
sog'lig'iga zarar yetkazilgan bo'lsa, uning egasi jinoiy javobgarlikdan ozod qilinadi va bunday holda hayvon egasining
fuqarolik-huquqiy javobgarligi to'g'risidagi masala qo'zg'atilishi mumkin.
Yuqoridagilardan xulosa qilib aytish mumkinki, jinoyat subyekti faqat jismoniy shaxs, ya'ni insongina bo'la
oladi. Biroq, Jinoyat kodeksining 17-moddasi (jismoniy shaxslarning javobgarligi)ga ko'ra, har qanday inson ham
jinoyatning subyekti bo'la olmaydi. Shaxsning qonunda belgilangan subyekt yoshiga yetganligidan tashqari u o'z
harakatlarini boshqara olishi va harakati tufayli kelib chiqadigan ijtimoiy xavfli oqibatni ham anglashi kerak bo'ladi.
O'z harakatini idora qila olmaydigan va oqibatini anglamaydigan shaxslarning ijtimoiy xavfli qilmishi tufayli
qonun bilan qo'riq-lanadigan ijtimoiy munosabatga zarar yetkazilsa, ularning harakatida qasd yoki ehtiyotsizlik
shaklidagi ayb mayjud bo'lmaydi.
Jinoyat subyektining asosiy belgilaridan yana biri — qonunda belgilangan yosh bo'lib, muayyan yoshga to'lgan
shaxslargina jinoiy javobgarlikka tortiladi. So'zsiz insonda ma'lum yoshga yetgandan keyingina atrofdagi voqealarni
qabul qilishi, o'z harakatlariga to'g'ri baho berishi va o'z xohishini kerakli yo'nalishga yo'naltira olish qobiliyati
shakllanadi. Inson ma'lum bir yoshga yetgandan keyin muayyan bir jinoyat qonuni bilan man qilingan harakatlar uchun
javobgarlik yuzaga kelishini to'g'ri anglay oladi. Jinoyat kodeksining 17-moddasiga muvofiq, 16 yoshga to'lgan, aqli
raso shaxslar jinoyatning subyekti hisoblanadi. Bu yoshda o'smir har bir voqeani to'g'ri qabul qiladi, uning dunyoqarashi
va huquqiy fikrlashi shu darajaga yetadiki, u o'z qilmishining xavfli ekanligini to'g'ri baholay oladi. Biroq, ba'zi bir
alohida jinoyatlar uchun qonunda javobgarlik yoshi 14 yosh deb belgilangan. Javobgarlikni og'irlashtiradigan holatda
qasddan odam o'ldirish uchun esa 13 yosh belgilangan (97-moddaning 2-qismi). Yuqoridagilardan kelib chiqib:
1) jismoniy shaxs ekanligi;
2) aqli rasoligi;
3) qonun bilan belgilangan yoshga yetganligi jinoyat subyektining belgilaridir, deb aytish mumkin.
Jinoyat qonunida jinoyat subyektining umumiy belgilaridan tashqari qo'shimcha va maxsus belgilari ham nazarda
tutilgan. Buni jinoyatning maxsus subyekti, deyiladi. Masalan, mansabdorlik jinoyatining subyekti jinoyat subyektining
umumiy belgilari (yosh, aqli rasolik)dan tashqari belgilangan tartib bo'yicha mansabdor shaxs ham bo'lishi kerak.
Harbiy jinoyatlarda jinoyatning subyekti faqat harbiy xizmatchilar bo'ladi va hokazolar.
