72
Tashkilotchi, yordamchi, dalolatchining harakatlari bajaruvchining harakati qaysi norma bilan kvalifikatsiya
qilingan bo'lsa, o'sha norma bilan
kvalifikatsiya qilinadi, aniqrog'i bajaruvchi tomonidan jinoyatning obyektiv tomoni
qay darajada bajarilgani muhim rol o'ynaydi. Agar biron-bir sababga ko'ra bajaruvchi jinoyatni oxirigacha yetkaza
olmagan bo'lsa, ishtirokchilarning harakatlari ham tugallanmagan jinoyat, deb kvalifikatsiya qilinishi lozim.
Jinoyat ishtirokchisi qonunda belgilangan tartibda aybi isbot-langan ijtimoiy xavfli qilmishlari uchungina
javobgar bo'ladi (Jinoyat kodeksining 9-moddasi).
Jinoyat sodir qilgan shaxsga jazo tayinlashda sud jazo tayin-lashning umumiy asoslariga rioya qiladi (Jinoyat
kodeksining 54-moddasi). Sud jazo tayinlashda sodir etilgan jinoyatning xususiyati va ijtimoiy
xavflilik darajasini,
qilmishning sababini, yetkazilgan zararninig xususiyati va miqdorini, aybdorning shaxsini hamda jazoni
yengfflashtiruvchi va og'irlashtiruvchi holatlarni hisobga oladi (Jinoyat kodeksining 54-moddasi, 1-qismi).
Ishtirokchilarning jinoyat sodir etishdagi ishtiroki darajasi ham-da jinoiy harakatlarning ijtimoiy xavflilik
darajasi jazo tayinlashda hisobga olinadi. Sud jazo tayinlashda shaxsning sudlangan-sudlan-maganligini, giyohvandlik
vositalari yoki alkogolli ichimliklarni iste'mol qilgan yoki qilmaganligini va boshqa holatlarni hisobga olishi zarur.
Sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy xavfliligini belgilashda aniq bir jinoyat sodir etilgan holatlardan kelib chiqish
lozim (ayb shakli, jinoyat motivi, sodir etish bosqichi va boshqalar). Tashkilotchi, dalolatchi va yordamchining
harakatlari bajaruvchining jinoyatni qaysi bosqichda to'xtatilganligiga qarab, ya'ni bajaruvchi jinoyatni oxiriga
yetkazgan, suiqasd qilgan yoki tayyorgarlik ko'rishda to'xtatilganligiga qarab kvalifikatsiya qilinadi.
Sud-tergov amahyotida jinoyatni faqat maxsus subyekt amalga oshirib, boshqa shaxslar jinoyat ishtirokchisi
sifatida sodir etilganligi ham uchrab turadi. Bunda jinoyat ishtirokchi (tashkilotchi, dalo-latchi, yordamchi)larning
jinoyatda ishtiroki darajasi aniqlanishi kerak. Jinoyatning subyekti faqat maxsus subyekt jinoyatlarda ishtirokchilar
(tashkilotchi, dalolatchi, yordamchi) maxsus subyekt sodir etgan jinoyatda faqat ishtirokchi sifatida kvalifikatsiya
qilinadi. Masalan, onaning o'z chaqalog'ini qasddan o'ldirishida (99-mod-da) subyekt faqat ona bo'ladi, tashkilotchi,
dalolatchi, yordamchi
esa uning onasi, eri bo'lishi mumkin yoki 114-moddadagi jinoiy abortda subyekt akusher-
ginekolog bo'lib, tashkilotchi, dalolatchi, yordamchi har qanday shunga bog'liq shaxs bo'lishi mumkin.
Jinoyat bir guruh shaxslar tomonidan sodir etilgan qilmish kvalifikatsiya qilinayotganida ishtirokchilikdagi
bajaruvchilardan biri guruh tomonidan kelishilmagan boshqa jinoyatni sodir qilsa, unga baho berishda ayrim
qiyinchiliklar vujudga keladi. Buni jinoyat huquqida
ekssess bajaruvchi,
deyiladi. Ekssess deganda, bajaruvchi
tomonidan boshqa ishtirokchilarning jinoyatidan tashqari yana bir jinoyatning sodir qilinishi tushuniladi. «Boshqa
ishtirokchilarning jinoiy niyati bilan qamrab olinmagan qilmish uchun uni sodir etgan shaxs javobgar bo'ladi» (30-
moddaning 4-qismi).
Agar bajaruvchi jinoyatni oxirigacha yetkazishdan bosh tortsa yoki o'ziga bogliq bo'lmagan holda bajara olmasa
va harakatni sodir etsa, ishtirokchilarning harakatini kvalifikatsiya qilish qiyinlashadi. Bunday holda tashkilotchi,
dalolatchi, yordamchi tashkilotchilik, dalolatchilik, yordamchilikka suiqasd qilganlik uchun javobgar bo'ladilar.
Chunki
barcha ishtirokchilar birgalikda kelishilgan jinoyat amalga oshmagan. Bajaruvchi ishtirokchilarning jinoiy niyatidan
tashqari sodir etgan jinoyat uchun javobgar bo'ladi va bajaruv-chinivg qilmishi ekssess jinoyatidir.
