92
Zarar yetkazish ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlashning eng so'nggi imkoni, majburiy chora
bo'lishi kerak. Zarar yetkazishning «majburiylik» holatini aniqlash maqsadida tergov va sud organlari quyidagilarni
tahlil qilishlari kerak:
a) ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsning jinoiy javob-garlikdan qochish imkoniyatiga ega yoki ega emasligi;
b) bu borada ushlashga qarshilik ko'rsatuvchi
shaxsning faolligi, qarshilik ko'rsatish choralari, qilmish sodir etilgan
joydan qo-chishi, shuningdek, ogohlantirilgandan keyin ham o'z faoliyatini to'xtatmasligi;
d) ushlashni amalga oshiravchi shaxsning imkoniyati, ushlashni zarar yetkazmasdan amalga oshirishi e'tiborga olinishi
lozim.
Bunday imkoniyatni aniqlash uchun ushlashni amalga oshi-ruvchi va ushlanuvchi shaxslarning soni, yoshi,
jinsi, qurollan-ganligi, jismoniy kuchi va shu kabilar inobatga olinishi kerak.
To 'rtinchi shart
— ushlash zararlar nisbati teng bo'lgan
holdagina qonuniy hisoblanadi, ya'ni ushlash vaqtida
yetkazilgan zarar sodir etgan jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasiga va xarakteriga ushlash holatiga nisbatan to'g'ri
kelmasligi mumkin emas.
Ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida unga yetkazilgan zararning qonuniyligini
baholashda ushlash vaqtidagi shart-sharoitlar va vaziyat, qilmishni sodir etgan shaxsning ushlanishdan qochish
maqsadida qilgan harakatlari, ushlovchining kuchi va imkoniyatlari, xavflilik darajasi, ruhiy holati bilan bog'liq bo'lgan
boshqa holatlar hisobga olinadi. Xususan, odam o'ldirgan shaxs qarshilik ko'rsatmasa yoki uning qarshiligi ahamiyatsiz
bo'lsa, unga zarar yetkazish ushlash chegarasidan chiqmasligi kerak. Mabodo, shaxs jinoiy javobgarlikdan qochib, uni
ushlamoqchi bo'lgan shaxsga tajovuz qilsa, ushlashni amalga oshiruvchi shaxs zarar yetkazishning yo'l qo'yilgan
chegarasidan chetga chiqish huquqiga egadir. Bunday harakat yetkazilgan zarar zaruriy mudofaa, deb kvaliflkatsiya
qilinishi kerak.
Demak, ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida zarar yetkazishning qonuniyligi
shartlarini
ikki guruhga bo'lib o'rganish mumkin.
Ushlashning qonuniyligi va asoslanganligini belgilovchi shartlar:
a) ushlash uchun asoslarning jinoyat qonuni bilan taqiqlangan jinoiy qilmish sodir etilgan vaqtda vujudga kelishi;
b) jinoyat sodir etgan shaxsning odil sudlovdan yashirinish maqsadida qochishi.
Ushlashni amalga oshirayotgan shaxsning harakatlarini ifoda-lovchi shartlarga:
1) zararning jinoyat huquqiy ushlashni amalga oshirayotgan shaxs tomonidan yetkazilishi;
2) ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida qo'llaniladigan usul va vositalarning ehtimoliy bo'lmasligi
kerak.
Ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsni ushlashga qaratilgan chora-tadbirlar qilmish va shaxsning ijtimoiy
xavflilik darajasiga mos kelishi kerak.
Ushlangan shaxsga u yetkazgan zararga nisbatan kam yoki teng darajada zarar yetkazilgan bo'lsa, u holda
jinoyat sodir qilganni ushlagan shaxs jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. Nisbatan aybdor va ushlagan shaxsning
harakatlarida tenglik bo'lmagan bo'lsa, ushlash choralari chegarasidan chetga chiqish holati mavjud bo'ladi.
Jinoyat kodeksining 39-moddasi, 2-qismiga ko'ra, ushlash choralari chegarasidan chetga chiqish deganda,
ushlash
vositalari va usullariga, qilmish va uni sodir etgan shaxsning ijtimoiy xavflilik darajasiga, shuningdek, ushlash
sharoitiga butunlay mos kelmay-digan va natijada ushlanayotgan shaxsga qasddan zarar yetkazilishini tushunish lozim.
Ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsni ushlash chora-laridan chetga chiqish — zarar yetkazishning
majburiyligi va nisbatan tenglik belgilaridan tashqari yuqorida sanab o'tilgan boshqa shartlar mavjud bo'lgandagina
huquqiy hisoblanadi. Albatta, ko'p hollarda jinoyatchini ushlash vaqtida unga ma'lum bir zarar yetkazilishi mumkin.
Zaruriy choralar chegarasidan chetga chiqish, deb topish uchun jinoyatchini ushlagan shaxs yetkazgan zarar va
jinoyatchi tomonidan yetkazgan zararlarning teng
emasligi shart, lekin bu tengsizlik jinoyatchini ushlagan shaxs uchun
yetarlicha aniq va ravshan bo'lgan bo'lishi lozim. Ushlash vaqtida ushlash choralari chegarasidan chetga chiqish
oqibatida yetkazilgan zarar, nafaqat, ochiq va ravshan, balki ushlash zaruriyatining oqibatida vujudga kelgan bo'lishi
zarar.
Jinoyat kodeksining 101-moddasida ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlashning zarar choralari
chegarasidan chetga chiqib, qasddan odam o'ldirganlik uchun, 108-moddasida esa, ijtimony
xavfli qilmish sodir etgan
shaxsni ushlashning zarur choralari chegarasidan chetga chiqib, badanga qasddan og'ir shikast yetkazganlik uchun
javobgarlik nazarda tutilgan.
Ko'rsatilgan jinoyat-huquqiy normalarning tahlili, Jinoyat kodeksida jinoyatchini ushlash choralari chegarasidan
chetga chiqish oqibatida uning badaniga og'ir shikast yetkazilishigacha ruxsat beriladi, degan
xulosa qilish imkonini
beradi. Ushlash choralaridan chetga chiqishda ehtiyotsizlik bilan har qanday darajadagi shikast yetkazish hamda tajovuz
qilayotgan shaxsni ehtiyotsizlik orqasida o'ldirilganligi uchun mudofaalanuvchi javobgarlikka tortilmaydi.
Tergov va sud amaliyotida u yoki bu qilmishni zaruriy mudofaa, oxirgi zararat yoki ijtimoiy xavfli qilmish sodir
etgan shaxsni ushlash vaqtida zarar yetkazish, deb topishda ularni sodir etilish belgilariga ko'ra farqlash masalasida
ma'lum bir qiyinchiliklar mavjud. Shu bilan birga, qilmishni to'g'ri kvalifikatsiya qila olish -
