88
Uchinchi sharti
xavfning haqiqiy bo'lishi lozim. Agar shaxs turli sabablarga ko'ra, xavfning mavjud emasligini
bilishi lozim bo'lmagan yoki mumkin bo'lmagan bo'lsa, lining bu xayolan xavfni bartaraf qilishga qaratilgan harakati
ham jinoyat, deb hisoblanmaydi.
Xavfning haqiqiyligi deganda, uning obyektiv va real tarzda mavjud bo'lishini tushunish kerak. Agar xavf
haqiqiy bo'lmasdan, shaxs uning mavjudligi haqida noto'g'ri taxmin qilgan bo'lsa, shaxsning bunday qilmishi taxminiy
oxirgi zarurat deb baholanib, javobgarlik masalasi faktik xatoga oid umumiy qoidalarga ko'ra hal qilinadi. Shaxsning
bunday qilmishi quyidagicha:
• oxirgi zarurat holati
sifatida, shaxs o'zining taxminlari xato-ligini bilmagan va bilishi mumkin bo'lmagan hollarda,
uning harakati shaxs o'zining taxmini xatoligini bilmagan bo'lsa, lekin ishning holati bo'yicha bilishi lozim va mumkin
bo'lsa, ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan jinoyat sifatida baholanadi.
Oxirgi zarurat holati nazariy va amaliy jihatdan ishlab chiqilgan mezonlarga javob berishi kerak. Bunday
mezonlar - qilmishning ijtimoiy foydaliligi, majbur bo'lganlik tufayli sodir etilishi, boshqa shaxslarga yetkazilishi
mumkin bo'lgan zararni bartaraf etishga qaratilganligi, oxirgi zaruratning qonunda belgilangan doiradan chetga
chiqmasligi va h.k.
Qilmishning ijtimoiy
foydaliligi uning shaxs, jamiyat yoki davlat manfaatlarini ko'zlab sodir etilganligini
bildiradi.
Qilmis hning majburiyligi deganda, vujudga kelgan vaziyatda qonun bilan qo'riqlanadigan manfaatlarga zarar
yetkazish xavfni bartaraf etishning oxirgi yagona usuli ekanligi tushuniladi. Qonun bilan qo'riqlanadigan boshqa
manfaatlarga zarar yetkazmasdan xavfni bartaraf etish imkonining mavjudligi oxirgi zaruratning
haqiqiyligini istisno
etadi. Agar shaxs bunday imkoniyat mavjud-ligini bilmagan va bilishi mumkin ham bo'lmasa, uning qilmishi oxirgi
zarurat, deb baholanishi mumkin.
Oxirgi zarurat holati belgilariga to'g'ri keladigan qilmish sodir etilganida faqat uchinchi shaxslar huquq va
manfaatlariga zarar yetkazishi kerak. Uchinchi shaxslar deganda, oxirgi zarurat bo'yicha bartaraf etilgan xavf bilan
aloqador bo'lmagan shaxslar, jamiyat va davlat manfaatlari hisoblanadi.
To'rtinchi sharti muayyan holatdagi xavfni boshqa vositalar bilan bartaraf etib bo'lmasligi sababli boshqa
ijtimoiy munosabatlarga zarar yetkaziladi. Agar boshqa mudofaa choralari orqali xavfni bartaraf qilish mumkin bo'lsa,
oxirgi zarurat holati bo'lmaydi. Chunki xavfni bartaraf etishga qaratilgan harakat ijtimoiy munosabatlarga tahdid
solayotgan xavfni bartaraf etishning yagona yo'li, vositasi, yechimi bo'lishi shart.
Yetkazilgan zararning muvofiqligi oxirgi zaruratning huquqiy shartlaridan bid bo'lib, yetkazilgan zararning
bartaraf etilgan zararga nisbatan kamroq bo'lishini bildiradi. Bunday shart oxirgi zarurat holatida zarar tajovuzchiga
emas, balki qonun bilan belgilangan boshqa manfaatlarga yetkazilishi tufayli shunday qilib belgilangan. Yetkazilgan va
bartaraf etilgan zararning mosligi — zarar yetkazilgan va himoya qilingan huquq va manfaatlar muvofiqligini bildiradi.
Tergov va sud organlari yetkazilgan va bartaraf etilgan zararning miqdor va sifat jihatdan mos kelishining
quyidagi tamoyillariga ahamiyat berishlari kerak: yetkazilgan zarar bartaraf etilgan xavfdan ko'ra ko'p bo'lsa, bunday
hollarda tergov va sud organlari yetkazilgan zararning bartaraf etilgan xavfdan ko'ra kamroq bo'lishiga e'tibor berishlari
kerak (masalan, shaxsning hayoti va sog'lig'ini himoya qilish maqsadida uning mulkiga zarar yetkazilishi).
Sifat jihatdan
bir xil zarar yetkazilsa, ya'ni yetkazilgan va bartaraf etilgan zarar bir xil manfaatlarga
yo'naltirilgan bo'lsa. Bunday hollarda yetkazilgan zarar bartaraf etilgan xavfdan miqdor jihatdan kam bo'lishiga e'tibor
berish kerak (masalan, og'ir tan jarohat yetkazilishini bartaraf etish maqsadida shaxsga yengil tan jarohat yetkazilishi).
Bartaraf etilgan xavfning xususiyati va darajasi jihatdan farq qiluvchi zarar yetkazilishiga. Masalan, Jinoyat
qonuni bilan qo'riqlanadigan bir necha obyektlarni himoya qilish maqsadida undan ham muhimroq boshqa obyektga
zarar yetkazilishi (masalan, bir necha shaxslarga og'ir tan jarohat yetkazilishining oldini olish maqsadida shaxsning
hayotiga suiqasd qilish).
Oxirgi zaruratning mudofaaga nisbatan huquqiy shartlari:
