102
Olib borilgan tadqiqot natijalari ushbu jazo turining ta'sirchan ekanligini ko'rsatadi. Respublikamizda
iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o'tganligi va mulkchilikning turli shakllari teng, deb e'lon qilingan sharoitda
jarimaning jinoiy jazo sifatidagi roll juda kattadir.
Agar jarima tegishli modda muqobil jazo chorasi sifatida sank-siyasida ko'rsatilgan bo'lsa, uni tayinlash orqali
aybdorning mulkiy manfaatlariga ta'sir ko'rsatilib, jazoning maqsadiga (tarbiyalash va mahkum tomonidan yangi jinoyat
sodir etilishining oldini olish) erishish mumkin bo'lgan taqdirdagina jarima qo'llaniladi.
Jinoyat qonuniga ko'ra, jarima faqat pul miqdorida belgilanadi. Davlatning ushbu majburlov chorasini qo'llash
haqidagi sud hukmida jarimaning aniq miqdori ko'rsatilishi lozim. Bunda jarimaning miqdori hukm chiqarilayotgan
vaqtdagisiga qarab emas, balki jinoyat sodir etilgan vaqtdagi eng kam oylik ish haqi miqdoriga qarab belgilanadi.
Jinoyat kodeksida jarima jazosining minimal va maksimal miqdorlari belgilangan bo'lib,
sud ushbu doiradagina
jazo tayinlashi mumkin. Agar Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi muayyan moddasi sanksiyasida jarima jazosining
minimal miqdori ko'rsa-tilmagan bo'lsa, Jinoyat kodeksining 44-moddasida belgilangan minimal miqdordan kam
miqdorda jarima belgilanishi mumkin emas.
Jarima jazosi miqdorini belgilashda jinoyatning og'irlik darajasi va sudlanuvchining moddiy ahvoli hisobga
olinadi. Sudlanuvchining moddiy ahvolini baholashda quyidagilar e'tiborga olinishi lozim:
1) qonun bilan taqiqlanmagan har qanday manbadan oladigan daromadlari. Bunday daromadlarga ish haqi, mulkiy
daromadlar, tadbirkorlik faoliyatidan oladigan daromadlar kiradi;
2) sudlanuvchiga mulk huquqi asosida, xo'jalik yurituv asosida, tezkor boshqaruv asosida, shuningdek, ijaraga olish
asosida tegishli bo'lgan mol-mulk;
3) uning qaramog'idagi shaxslar, masalan, voyaga yetmagan farzandlarining mavjudligi;
4) sudlanuvchining mulki bo'yicha uchinchi shaxslar oldidagi majburiyati. Sudlanuvchining aliment to'lashi, zararni
qoplashi, soliq to'lashi va boshqa holatlar.
Yuqorida ko'rsatilgan holatlar qat'iy bo'lmay, sud jarima jazosini tayinlashda boshqa holatlarni ham hisobga
olishi mumkin.
Jarima uch oy ichida to'lanishi lozim. Aks holda, sud aybdorning jazoni ijro etishdan
bosh tortganligi masalasini
ко'rib chiqishi kerak. Sud quyidagilarni jarimani ijro etishdan bosh tortish, deb topishi mumkin:
1) jarimani to'lash mumkin bo'lmagan holatlar sud tomonidan uzrli, deb topilmagan bo'lsa;
2) O'zbekiston Respublikasining «Sud va boshqa organlarning hujjatlarini ijro etish to'g'risida»gi Qonuniga ko'ra
qo'llanilgan majburiy ijro etish jinoyat sodir etgan shaxsning daromadlari va boshqa mulklarini yashirishi sababli
mumkin bo'lmasa.
Jazoni ijro etishdan bo'yin tovlash fakti aniqlangan holatda, hukm chiqargan sud jarima jazosini axloq tuzatish
ishlari, xizmat bo'yicha cheklash yoki qamoqdagi jazolarning biri bilan almash-tirishi mumkin.
Jarima jazosining biron-
bir qismini boshqa turdagi jazo bilan almashtiriladi. Jarima jazosini ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan
almashtirilishiga yo'l qo'yilmaydi.
Muayyan huquqdan mahrum etish jazosining mazmuni aybdorga muayyan mansabni egallash, u yoki bu
faoliyat turi bilan shug'ullanishni taqiqlashdan iborat. Bu jazo turi ushbu jinoyatni sodir etishda aybdor, deb topilgan
shaxsning bevosita muayyan huquqi bilan bog'liq bo'lsagina qo'llaniladi. Jinoyat qonunining ushbu moddasida jazolash
xususiyatiga ko'ra, bir turdagi ikki jazo birlashtirilgan: muayyan mansabni egallash va muayyan faoliyat bilan
shug'ullanishdan mahrum etish.
Muayyan mansabni egallash huquqidan mahrum qilish deganda, Jinoyat kodeksida korxona, muassasa va
tashkilotlarda u yoki bu mansabni egallash yoxud muayyan mansab bilan bog'liq biron-bir funksiyani
amalga oshirish
bilan bog'liq bo'lgan mansabni (masalan, moddiy javobgarlik xususiyatiga ega bo'lgan mansablar) egallashini taqiqlash
tushuniladi.
Rossiya Federatsiyasi Jinoyat kodeksida davlat yoki mahalliy hokimiyat organlarida shaxsning muayyan
mansabni egallashini yoki kasbiy yoxud boshqa faoliyat bilan shug'ullanishni taqiqlash muayyan huquqdan mahrum
qilish, deb tushuntirilgan.
O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida muayyan faoliyat bilan shug'ullanishni taqiqlash deganda,
aybdorning doimiy tarzda shug'uUanadigan kasbiy faoliyatini, shuningdek, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishdan
mahrum etish tushuniladi (masalan, savdo
faoliyati, tarjimonlik faoliyatlari bilan shug'ullanishni taqiqlash).
Rossiya jinoyat qonimida professional va boshqa faoliyat turlari bilan shug'ullanishni taqiqlash tushunchalari
mavjud. Professional faoliyat deganda, muayyan bilim, malaka yoki tayyorgarlikni talab etadigan faoliyat bilan doimiy
shug'ullanish tushuniladi. Masalan, o'qituvchilik har qanday muassasada tarjimonlik faoliyati bilan shug'ullanish,
buxgalterlik, advokatlik, yurist-maslahatchi kabi faoliyat turlari.
Boshqa faoliyat deganda, doimiy ravishda amalga oshiriladigan (masalan, ovchilik) faoliyati tushuniladi.
Muayyan huquqdan mahrum qilish jazosi davlat yoki jamoat mulkini talon-taroj qilgan, poraxo'rlik jinoyatini sodir
etgan shaxslarga nisbatan qo'llanilganida ko'proq samarali hisoblanadi.
Sudning ayblov hukmida mahkum uchun taqiqlangan faoliyat turi va egallashi mumkin bo'lmagan mansab
ko'rsatiladi. Qonunda mahkumning muayyan mansabni egallashi yoki bu faoliyat bilan shug'ullanishini taqiqlash
muddatlari belgilangan. Muayyan huquqdan mahrum qilish aybdorning mansabi yoki ish faoliyati bilan bevosita bog'liq
103
jinoyatni sodir etganligi uchun asosiy jazo sifatida tayinlanganda bir yildan besh yilgacha bo'lgan muddatga tayinlanadi.
Masalan, savdo va xizmat ko'rsatish qoidalarini buzish jinoyati uchun (189-modda) besh
yilgacha muayyan huquqdan
mahrum qilish jazosi qo'llanishi mumkin.
Qo'shimcha jazo tariqasida tayinlanganida bir yildan uch yilgacha bo'lgan muddat belgilanadi. Bunday holda
sud tomonidan ushbu jazo «Maxsus» qismining tegishli moddasida riazarda tutilgan har qanday jazoga qo'shimcha jazo
tariqasida tayinlanishi mumkin. Muayyan huquqdan mahrum qilishning qo'llanishi jazoning ogohlantirish funksiyasini
amalga oshiradi, mahkum boshqa mansab yoki faoliyat turi bilan bog'liq bo'lgan jinoyat sodir etish imkoniyatiga ega
bo'lmaydi. Agar muayyan huquqdan mahrum qilish Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi moddasi sanksiyasida asosiy
jazo sifatida ko'rsatilgan bo'lsa, qo'shimcha jazo sifatida qo'llanishi mumkin emas.
Muayyan huquqdan mahrum etish faqat aybdor jinoyat sodir etish vaqtida ushbu huquqqa ega bo'lgan holdagina
qo'llaniladi. Agar u ushbu huquqqa jinoyat sodir etgandan so'ng ega bo'lgan bo'lsa, sud bu jazo turini qo'llashi mumkin
emas.
Muayyan huquqdan mahrum etish jazosi qo'llanilganida, bu jazoga mahkum qilingan shaxsni o'zi faoliyat
ko'rsatayotgan tizimda ishlashi mumkinligini istisno etilmaydi. Qonunda faqat aniq bir mansabni egallashni (masalan,
mulkiy boyliklarni tasarruf qilish) yoki aniq bir faoliyat bilan shug'ullanish taqiqlanishi nazarda tutiladi.
Qonunga ko'ra, aybdor bir vaqtning o'zida u yoki bu mansabni egallashi yoki biron-bir faoliyat turi bilan
shug'ullanish huquqidan mahrum etilishi mumkin emas. Bu jazo turini qo'llashda faoliyat turi
aybdorning asosiy moddiy
ta'minot manbayi ekanligiga e'tibor berish lozim. Agar bu faoliyat aybdorning asosiy moddiy ta'minot manbayi bo'lsa
(masalan, ovchilik faoliyati), unga nisbatan bu jazoni qo'llash kerak emas. Bu jazo turini qo'llashda mahrum
qilinayotgan faoliyat turi aybdorning yagona kasbi bo'lgan hollarda muayyan huquqdan mahrum qiUshning maqsadga
muvofiq ekanligini hisobga olish lozim.
Bunday jazoni tayinlash vaqtida hukmning qaror qismida mansabning nomi yoki faoliyat turi aniq ko'rsatilishi
kerak. Hukm chiqarilayotgan vaqtga kelib sudlanuvchining jinoyat sodir etish bilan bog'liq bo'lgan mansabni
egallamayotganligi yoki faoliyat bilan shug'ullanmayotganligi ushbu qo'shimcha jazoni qo'llash uchun to'sqinlik
qilmaydi. Bu jazo turi qo'llanilayotgan moddaning sanksiyasida asosiy jazolardan biri sifatida ko'rsatilgan bo'lsa ham,
asosiy jazo tariqasida qo'llanishi mumkin.
Muayyan huquqdan mahrum qilish jazosi ozodlikdan mahrum qilish, intizomiy qismga jo'natish yoki
qamoqjazosiga qo'shimcha jazo tariqasida tayinlangan bo'lsa, asosiy jazoning butun muddatiga va undan so'ng hukmda
belgilangan muddatgacha davom etadi. Boshqa asosiy jazolarga qo'shimcha jazo tariqasida tayinlanganda, uning
muddati hukm qonuniy kuchga kirgan vaqtdan boshlab hisoblanadi.
Shaxs shartli hukm qilinganda, muddatning o'tishi hukm chiqarilgan kundan boshlab hisoblanadi. Agar sinov
muddati davomida yangi jinoyat sodir etsa, bir necha hukm yuzasidan jazo tayinlanadi. Agar asosiy jazo tariqasida
ozodlikdan mahrum qilish, intizomiy qismga jo'natish qamoq, axloq tuzatish ishlari kabi jazolardan biri tayinlangan
bo'lsa, hukm qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab hukmda ko'rsatilgan muddatdan boshlab hisoblanadi.
Muayyan mansabni egallash yoxud u yoki bu faoliyat bilan shug'ullanishni taqiqlanishi sud tomonidan
belgilangan muddatning o'tishi bilan bekor bo'ladi. Jinoyat kodeksining 78-moddasi, 1-qismi, «v» bandiga ko'ra,
muayyan huquqdan mahrum qilish jazosi uchun sudlanganlik holati jazo muddati tugagandan so'ng bir yil o'tgach
tugallanadi.
