O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik–iqtisodiyot instituti fizika kafedrasi fizika fanidan ma’ruzalar matni

Download 389,37 Kb.
bet	36/86
Sana	22.12.2023
Hajmi	389,37 Kb.
	#126669

1 ... 32 33 34 35 36 37 38 39 ... 86

Bog'liq
O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi q-fayllar.org

2.Ultratovush.

1

chastotali garmonik

tebranish–asosiy ton, v

2

;v

3

va hokazo yuqori chastotali garmonik tebranishlar

obertonlar deb ataladi.
Turli manbalardan chiqayotgan tovushlarning tusi (ohangdorligi) turlicha

bo`ladi: yani tovushlar bir–biridan tembri bilan farq qiladi. Tovushning tempri

obertonlarning bo`lishi va ularning qattiqligiga bogliq bo`ladi. Obertonlari ko`p
bo`lgan musiqiy tovushlarning tembri yuqori (tovush shunchalik sifatli) bo`ladi.

2.Ultratovush. Ultratovush to`lqinlarining chastotasi 20 kGc dan yuqori
bo`lgani tufayli bu to`lqinlarning to`lqin uzunligi tovush to`lqinlariga nisbatan
qisqadir. Masalan, chastotasi 350 kGc bo`lganda havoda ultratovush to`lqinining
uzunligi 1 mm chamasida, chastota 3 MGc bo`lganda esa to`lqin uzunligi 0,1
mm chamasida bo`ladi. Havoda tovush to`lqinlarining uzunligi 15 m dan 15 mm
gacha oraliqda yotadi. Suyuqlik va qattiq muhitlarda to`lqin uzunligi yana ham
katta. Amalda ana shunday uzunlikdagi bir tomonga yo`nalgan to`lqin yarata
oladigan nurlatkich ko`rish imkoniyati yo`q. Uzunliklari ancha kichikroq
bo`lgan ultratovush to`lqinlarining bir tomonga yo`nalgan dastasini (yoruglik
dastasi kabi) hosil qilish mumkin. Masalan, agar ultratovush manbai bo`lib
turgan yassi plastinkaning o`lchamlari to`lqin uzunligiga nisbatan katta bo`lsa, u
holda plastinkadan yassi to`lqin tarqaladi; bu to`lqin projektordan yoruglik
tarqalgani kabi, plastinka yuzidan tarqalayotgan parallel nurlar dastasiga
uhshaydi.
Hozirgi vaqtda ultratovush to`lqinlarini yaratish uchun asosan ikkita

hodisa: teskari pezoelektrik effekt hamda magnitostriksiya hodisalaridan

foydalaniladi.Teskari pezoelektrik effekt shundan iboratki, bazi bir
kristallardang (masalan,kvarc,segnet tuzi, bariy titanat tuzi va boshqalardan)
malum usul bilan kesib olingan plastinka elektr maydon tasirida
deformasiyalanadi (maydon bir tomonga yo`nalganda cho`zilsa, teskari tomonga
yo`nalganda esa siqiladi). Ana shunday plastinkani o`zgaruvchan kuchlanish
berilgan metall qoplamalari orasiga joylashtirsak, plastinkaning majburiy
mehanik tebranishlari yuzaga keladi. Agar elektr kuchlanishning o`zgarish
chastotasi platsinkaning hususiy tebranishlari chastotasiga mos kelsa,
tebranishlar intensivlashadi. Shunday plastinka tutash (suyuqlik yoki gazsimon)
muhitda joylashtirilgan bo`lsa, tebranishlar muhitga berilib, undagi ultratovush
to`lqinlarni uygotadi. Magnitostriksiya esa magnitmaidon tasirida ferromagnit
moddalar (temir, nikel, bazi kotishmalar) da yuz beradigan shunga uhshash
hodisadir.
Ultratovush to`lqinlari inson faoliyatining turli–tuman sohalarida keng

ishlatiladi. Masalan, ultratovush to`lqinlari ilmiy–tadqiqot ishlarida modda

(ainiqsa, suyuqlik) ning hossalarini o`rganish maqsadida; suvda lokasiya ishlari
olib borishda, yani buyumlarni topish va ulargacha bo`lgan masofani aniqlashda
(lokatorlar); chuqurlikni o`lchash va dengiz tubining relefini aniqlash ishlarida

(eholotlar); ultratovush defektoskopiyasida, yani metall buyumlarning nuqson
(defekt) larini topish, ularning o`lchamlarini va qaerda joylashganliklarini
aniqlashda (defektoskop) va boshqa ko`p maqsadlarda keng qo`llaniladi.
Ultratovush to`lqinlari manbadan tarqalib, o`z yo`lida to`siqqa uchraganda
undan qaytadi. Qaytgan tovushlarni qayd qilib va ultratovush impulsini yuborish
va qayd qilish orasidagi vaqtni bo`lgan holda qaytaruvchi buyumning qaerda va
qanday masofada turganini aniqlash mumkin. Lokatorlar eholotlar va
defektroskoplarning ishlash principi ultratovushning ana shundai qaitishiga
asoslangan.
Ultratovushning biologik va fiziologik tasirlari ham bor. Bundan

tibbiiotda davolash maksadida, sut mahsulotlarini va dori–darmonlarni

soflashda,kishlok hujaligida bazi usimliklar (kartoshka, nuhat va shunga
uhshashlar) ning uruglarini tez undirib olish va hosildorligini oshirishda va
hokazo maksadlarda keng foidalaniladi.

Download 389,37 Kb.

1 ... 32 33 34 35 36 37 38 39 ... 86

Download 389,37 Kb.