-jadval  Marketingning sohalarda qo’llanilish tarixi

21 
3 
1970 yillarning 
oxiri 
Moliya va bank sohasi (moliyaviy marketing, 
bank marketingi 
4 
1980 yillar 
Siyosiy soha (siyosiy marketing) 
5 
1990 yillar 
Ijtimoiy soha (ijtimoiy marketing, yashil 
marketing) 
6 
2000 yil boshlarida 
Internet-marketing, E-marketing, raqamli 
marketing 
An’anaviy marketing konsepsiyalari shuning uchun tovar ishlab 
chiqarish hajmi, tannarxi, tovarning iste’mol xususiyatlarini yaxshilash, 
tovarni sotishni jadallashtirishga qaratilgan.
Marketing konsepsiyasining shakllanishiga ilmiy-texnik taraqqiyot, 
ularning tez sur’atlar bilan yangilanib turishi, ishlab chiqarishni samarali 
boshqarish va hokazolar katta ta’sir ko’rsatdi. Marketing evolyusiyasining 
birinchi bosqichi XX asrning boshidan 30-yillarning o’rtalarigacha, 
ikkinchi bosqichi esa 30 yillarning o’rtalaridan 80-yillarning 
o’rtalarigachani, uchinchi bosqichi esa 80-yillarning o’rtalaridan to hozirgi 
kungacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi
7
. 
Marketing evolyusiyasining birinchi bosqichida ketma-ket ikki 
konsepsiya paydo bo’ldi: ishlab chiqarishni takomillashtirish va tovarni 
takomillashtirish konsepsiyalari. 
Ishlab chiqarishni takomillashtirish konsepsiyasini (the production 
concept)
qo’llash ikki holatda o’rinli bo’ladi. Birinchisi, talab taklifdan 
yuqori bo’lgan holatda. Bu holatda korxona rahbariyati asosiy e’tiborni 
ishlab chiqarishni yuksaltirishga qaratadi. Ikkinchisi, tovarning tannarxi 
yuqori bo’lganda, chunki uni kamaytirish uchun ishlab chiqarish 
samaradorligini oshirish talab etiladi. Demak, bu konsepsiyada tovar ishlab 
chiqarilsa bas, hyech qanday marketing tadbirlari qo’llanmasa ham 
tovarning xaridorlarga sotilishi ta’minlanadi. 
Tovarni takomillashtirish konsepsiyasining (product concept)
mohiyati shundan iboratki, iste’molchilar yuqori sifatli, yaxshi 
ekspluatasion xususiyatlarga va tavsiflarga ega bo’lgan tovarga nisbatan 
hayrihoxlik bilan qaraydilar. Demak, firma yoki korxona boshqaruvchilari 
tovar sifatini yaxshilashga, ekspluatasion xususiyatlarini oshirishga, o’rab-
joylash, baho va dizayn yordamida tovarning xaridorgirligini oshirishga, 
umuman bu tovarning sifati a’lo darajada ekanligiga iste’molchini 
ishontirishga o’z kuch-qudratini sarflamog’i zarur. Boshqacha aytganda bu 
konsepsiya “uzoqni ko’rolmaydigan marketing”ga olib kelishi mumkin. 
7
Philip Kotler. Fundamentals of Marketing. Publishing House. “Williams”, 2007

22 
Masalan, “O’zbekiston havo yo’llari” kompaniyasining rahbariyati 
mijozlarga faqat samolyot kerak deb o’ylab, boshqa qulayliklar va 
xizmatlarni tashkil etishni o’ylashmasa, u holda mijozlarini yo’qotib 
qo’yishi ham mumkin. 
Marketing evalyusiyasining ikkinchi bosqichida 
tijorat faoliyatini 
jadallashtirish va marketingning umumiy konsepsiyalari (marketing-miks)
vujudga keldi. Bu konsepsiyalarda asosiy e’tibor tovarni sotishga va 
iste’molchilarga qaratilgan. 
Tijorat faoliyatini (sotishni) jadallashtirish konsepsiyasi (selling 
concept)
tovarni siljitish, sotish va sotilishlarini rag’batlantirish sohasida 
yetarli darajada, hatto agressiv harakatlar amalga oshirilmasa, 
iste’molchilar korxonaning tovarlarini kerakli miqdorda sotib olmaydilar – 
deb hisoblaydi. Ko’pgina firmalar sotishda qiyinchiliklar tug’ilsa, ortiqcha 
ishlab chiqarish belgilari ko’rina boshlasa, mazkur konsepsiyani mo’ljal 
qiladilar. Bunday firma va kompaniyalarning maqsadi - bozor talab 
qilayotgan tovarlarni ishlab chiqarish emas, balki ishlab chiqarilgan 
tovarlarni sotishdan iboratdir. 
Ko’pchilik hollarda tijorat faoliyatini jadallashtirish va marketing 
konsepsiyalarini bir-biri bilan chalkashtiradilar. Marketing sohasi bo’yicha 
yirik mutaxassis T.Levitt ularni bir-biridan quyidagicha farqlaydi: tijorat 
faoliyatini jadallashtirish konsepsiyasi - bu diqqat-e’tiborni sotuvchi 
zaruriyatiga qaratish, marketing konsepsiyasi esa butun diqqat-e’tiborni 
xaridorga qaratishdan iboratdir. 
2.2-jadvalda bu ikki konsepsiya taqqoslanadi. Bu jadvalda keltirilgan 
ma’lumotlardan shuni anglash mumkinki, tijorat faoliyatini jadallashtirish 
va marketing konsepsiyalari e’tibor berilayotgan asosiy obyekt, maqsadga 
erishish vositalari va nihoyat so’nggi maqsadlari bo’yicha bir-biridan 
ma’lum darajada farq qilar ekan. 

Download 2,17 Mb.