“Qarg‘a ko‘rganini cho‘qiydi,
mulla bilganini o‘qiydi”
Xalq maqoli
PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING MANBALARI,
METODOLOGIK ASOSLARI VA UNING TURLARI
Ta’lim mazmunini o‘zlashtirishda o‘quvchilarning bilim saviyasi,
o‘zlashtirish qobiliyati, ta’lim manbayi, didaktik vazifalariga qarab, munosib
ravishda og‘zaki, ko‘rgazmali va amaliy kabi uch guruhga bo‘linadigan
metodlarning quyidagi variantlari qo‘llaniladi:
– o‘qitishning ma’ruza (suhbat) metodi;
– o‘qitishning amaliy ishlar metodi;
30
– laboratoriya ishlari metodi;
– mustaqil ishlar metodi;
– muammoli-evristik modellashtirish metodi;
– ilmiy-tadqiqot metodlari;
– o‘qitishning muammoli-izlanish va reproduktiv metodi;
– o‘qitishning induktiv va deduktiv metodi;
– o‘qitishning nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish metodi.
Yuqoridagilarga asoslangan holda shuni aytish mumkinki, ta’lim
muassasalarida yangi PT, zamonaviy o‘qitish uslublaridan foydalanib, jahon
talablari darajasida o‘quvchi va talabalarni o‘qitish mumkin.
Pedagogik muloqot deganda, odatda, o‘qituvchining o‘quvchi bilan
dars mobaynida va darsdan tashqari bo‘ladigan aniq pedagogik funksiyalarga
ega va qulay psixologik muhitni yaratish, shuning bilan birga, boshqa
xildagi psixologik optimal ilmiy faoliyat va pedagog bilan o‘quvchilar
o‘rtasidagi munosabatlar uchun yo‘naltirilgan professional muloqot shakli
tushuniladi (A.A.Leontev).
Boshqaruv uslublari bo‘yicha birinchi eksperimental psixologik
izlanishlar 1938-yilda nemis psixologi Kurt Levin tomonidan AQSHda
emigratsiyalangan natsistlarning Germaniya hududiga qaytishi davomida
o‘tkazilgan. Bu izlanishda boshqaruv uslublarining kengaytirilgan
klassifikatsiyasi sifatida avtoritar, demokratik va e’tiborsizlik yoki
layoqatsizlik uslublari kiritilgan edi.
Shu o‘rinda aytib o‘tish joizki, K.Levin keltirilayotgan boshqaruv
uslublari bo‘yicha o‘zining buyuk tadqiqotini muallimlarning maktab
o‘quvchilari ustidan olib boradigan boshchiligini o‘rgangan holda o‘tkazgan
edi.
O‘zining eksperimentida K.Levin o‘n yoshga to‘lgan maktab
o‘quvchilarini bir necha guruhlarga bo‘ldi. Bu guruhlardagi bolalar
bir xil mashg‘ulot bilan, ya’ni qo‘ng‘iroq yasash bilan shug‘ullandilar.
Eksperimentning haqqoniy o‘tkazilishi maqsadida guruhlar umumiy va
xususiy belgilari bo‘yicha, yoshi, jismoniy va intellektual ko‘rsatkichlari,
o‘zaro shaxsiy munosabatlar tizimi va boshqalarning aynan mos kelishiga
qarab tashkil etildi. Undan tashqari barcha guruhlar bir xil shart-sharoitlarda
umumiy dastur bo‘yicha ishladilar, bir xil vazifani bajardilar.
Faqatgina instruktorlar, yoki bizga yaqin termin bilan aytganda,
muallimlar o‘zlarining boshqaruv uslublari bo‘lmish demokratik, avtoritar
31
va e’tiborsizlik yoki layoqatsizlik kabi uslublarda guruhlar faoliyatini
olib borishi bilan farqlanadilar. Har bir muallim o‘ziga biriktirilgan guruh
bilan olti hafta ishladi. Undan so‘ng o‘zaro guruhlar almashinuvi amalga
oshirildi. Bu guruhlar bilan yana olti haftalik ish kunlari yo‘lga qo‘yildi va yana
yangi guruh bilan almashish amalga oshirildi. Bunday jarayon eksperimentni
imkon qadar to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishiga katta yordam berdi. Undan tashqari,
yuqorida keltirilib o‘tilganidek, guruhlar umumiy va xususiy belgilarga ko‘ra,
aynan mos kelishiga qarab tashkil etilgan edi, shuning bilan birga, har bir
muallim har qaysi guruh bilan yana qo‘shimcha ravishda ish olib bordi.
Natijada guruh omilining ta’siri emas, balki aynan boshqaruv uslublarining
guruhdagi o‘zaro munosabatlarga ta’siri, faoliyat motivatsiyasi, mehnat
natijalari va boshqalarning ta’siri kuzatiladi.
K.Levin tomonidan o‘tkazilgan eksperimentda aniqlangan o‘quvchilar
bilan bo‘ladigan muloqotning u yoki bu xususiyatlarini qisqacha keltirib
o‘tamiz. Avtoritar uslubning xarakterli tomoni sifatida undagi qattiqqo‘l
boshqaruv va umumiy nazorat ko‘proq muallimning boshqalarga nisbatan
buyruq ovozida munosabatlarga kirishishiga va tez ogohlantirishlar berishiga
olib kelishida ko‘rish mumkin. Shuning bilan ba’zi ishtirokchilarga nisbatan
sababsiz ogohlantirishlar va boshqalariga esa asossiz maqtovlar yog‘dirilishi
kuzatiladi. Avtoritar muallim faoliyat va vazifaning umumiy
maqsadlarinigina emas, balki u kimning kim bilan ishlashini ko‘rsatib,
uning yechilish yo‘llarini ham belgilab berdi. Vazifalar va ularning
yechilish yo‘llari bosqichma-bosqich amalga oshirilishi belgilandi. Bunday
yondashuv inson faoliyatida muayyan maqsadni bajarishga sabab bo‘luvchi
omil rolini pasaytiradi. Chunki inson bunda o‘zining faoliyatidan kutilayotgan
maqsadni, ya’ni ushbu bosqichning nima uchun bajarilayotganligini
va oldinda uni nima kutayotganligini aniq bilmaydi. Undan tashqari
faoliyatni bosqichma-bosqich tartibga solish va nazorat qilish ishlari shuni
ko‘rsatdiki, o‘qituvchining ishtirokchilar bilan bo‘ladigan munosabatida
uning mustaqilligi va javobgarligi sust yoki bu xususiyatlarning unda past
darajada ekanligi kuzatildi. O‘qituvchi tomonidan amalga oshiriladigan
tashabbus yo‘qolib, u xuddi keraksiz xohish sifatida qaraladi. K.Levindan
so‘ng amalga oshirilgan izlanishlarning ko‘rsatishicha, tashabbus go‘yoki
avtoritar o‘qituvchining ishonch vakolatini qisqartirar ekan. Aytaylik,
kimdir ishni boshqacharoq tashkil etishni taklif qilsa, demakki u bu
32
narsani oldindan ko‘rib chiqmaganligiga shama qilayotgandek tuyular
ekan. Shuning bilan birga, ma’lum bo‘lishicha, avtoritar lider ishtirokchilar
muvaffaqiyatini subyektv tarzda baholar ekan.
Demokratik o‘qitish uslubida shaxs emas, balki faktlar muhimligi tan
olinadi. Ammo demokratik o‘qitish uslubining asosiy xususiyati sifatida
guruhning o‘rtacha tashlangan masala muhokamasida va uning tashkil
etilishida faol ishtirok etilishi qaraladi. Natijada ishtirokchilarning o‘ziga
bo‘lgan ishonchi oshadi va o‘z-o‘zini boshqarish hissi rag‘batlantiriladi. Bu
uslubda guruhdagi o‘zaro munosabatlar yaxshi kelisha olish tarzida davom
etadi va bir-biriga bo‘lgan ishonch kuchayadi. O‘qitishda boshqaruvning
layoqatsizlik uslubining asosiy xususiyati sifatida rahbarning bo‘lib
o‘tadigan voqea-hodisaga nisbatan javobgarlik hissidan o‘zini olib
qochishini ko‘rsatish mumkin.
Natijalarning ko‘rsatishicha, eng yomon uslub layoqatsizlik uslubi
bo‘lib chiqdi. Bu uslubda vazifalar oz bajarilib, ularning sifati ham
yomon edi. Eng muhimi, bunday guruhda hech qanday javobgarlik hissi
bo‘lmaganligi va vazifalar murakkab bo‘lmagan qandaydir o‘yinni eslatgani
tufayli ishtirokchilar unga kam darajada qiziqish hosil qildilar. Avtoritar
uslubda o‘qituvchi bilan kelishishda ko‘pgina janjallar paydo bo‘lishi
kuzatildi. Eng samarali uslub sifatida demokratik uslub tan olindi. Guruh,
ishtirokchilari uchun bu yerda xarakterli xususiyat bo‘lib vazifaga qiziqish
va ichki faoliyat motivatsiyasi xizmat qiladi. Vazifalarning bajarilish sifati
va aniqligi oshdi. Shu bilan birga, guruh qobiliyati, erishilgan umumiy
muvaffaqiyatlar ustidan g‘urur tuyg‘usi, o‘zaro ko‘maklashuv va do‘stona
munosabatlar kuchaydi.
Bu natijalar keyinchalik amalga oshirilgan izlanishlar asosida ko‘p
marta tasdiqlandi. Pedagogik muloqotda demokratik uslubning afzalligi
quyi sinf o‘quvchilaridan boshlab yuqori sinf o‘quvchilarigacha bo‘lgan
turli guruhlarda isbotlandi. Shu narsa ham ma’lum bo‘ldiki, birinchi sinf
o‘quvchilarida o‘qishning ikkinchi haftasidayoq maktabga va o‘qishga
bo‘lgan ishtiyoqning tez sur’atlarda susayishi aynan avtoritar o‘qituvchilar
boshchilik qilgan guruhlarda kuzatilar ekan. Shunday qilib, maktab
hayotida va bilim olishda o‘qituvchilarning o‘quvchilar bilan bo‘ladigan
munosabatlari muhim rolni o‘ynashi aniqlandi. Adolat mezoniga asoslangan
holda aytish lozimki, zamonaviy sotsial psixologiyaning tasdiqlashicha
33
shunaqa holatlar ham bo‘ladiki, ba’zida avtoritar uslub eng foydali va
maqbul bo‘lib chiqadi. Lekin, odatda, ko‘proq pedagogik muloqotda bu
qoida istisnodir.
Bir so‘z bilan aytganda, ta’lim jarayoniga yangicha yondashib,
ijodkorlik, bunyodkorlik tatbiq etilganida va pedagogik faoliyat jarayonlari
metodologik hamda psixologik jihatdan to‘g‘ri tashkil qilinganida ta’lim
samarasi yangi bosqichga ko‘tariladi, ya’ni:
- bolaning talabi, moyilligi, istak-xohishi uning imkoniyatlari
darajasida qondiriladi;
- o‘quvchining o‘quv mehnatiga mas’uliyati, javobgarligi va burchi
oshadi;
- bilimlarni mustaqil egallash malakalari shakllanadi;
- u umr bo‘yi o‘z bilimini uning o‘zigina boyitishiga ishonch paydo
bo‘ladi;
- erkin fikrlash malakasi shakllanadi;
- shaxs jamiyatda o‘zining o‘rnini tezroq topib olishiga muhit yaratadi.
Buning uchun biz o‘quvchiga «Sen buni bilishing kerak», degan
majburlovchi da’vatdan «Menga bu zarur va men buni bilishga, uni
hayotda qo‘llashga qodirman», degan ichki ishonch va intilishni uyg‘otishga
o‘tishimiz kerak.
Shu munosabat bilan doimiy harakatdagi yangi PT bo‘yicha
tashabbuskor innovatsiyali guruhlar tashkil etilsa, maqsadga muvofiq
bo‘ladi.
Xulosa qilib aytganda, zamonaviy PT ta’lim jarayonida hukm
surayotgan inqirozdan qutilishning yagona va bosh mezonidir.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ta’kidlanganidek: «Zamonaviy
iqtisodiyot, fan, texnika va texnologiyalarni rivojlantirish asosida kadrlar
tayyorlashning takomillashgan tizimini yaratish – mamlakat taraqqiy
etishining eng muhim sharti hisoblanadi. Tizimning amal qilishi kadrlarning
istiqbolda mo‘ljallangan vazifalarni hisobga olish va hal etish qobiliyatiga,
yuksak umumiy va kasbiy madaniyatga, ijodiy va ijtimoiy faollikka,
ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil ravishda yo‘nalish ola bilish mahoratiga
ega bo‘lgan yangi avlodini shakllantirishni ta’minlaydi».
PTning umumiy muammolari ko‘p sonli va rang-barangdir. Bular
orasida an’anaviy ta’limga yangicha yondashuvlarni tatbiq qilish, PJni
34
takomillashtirish, demokratik pedagogika elementlarini shakllantirish va
ulardan amalda foydalanish, hamkorlik va insonparvarlik pedagogikasini
kuchaytirish, bilim oluvchi va tarbiyalanuvchi shaxsini faollashtirish, ta’lim
mazmunini didaktik tamoyillar asosida boyitish, o‘quv jarayonini yuksak
darajada tashkil etish va uni boshqarish, ta’lim-tarbiya jarayonlarining
uzluksiz monitoringi va nazorati hamda sarhisobini amalga oshirish,
rivojlantiruvchi va alternativ (muqobil) texnologiyalarni samarali tarzda
qo‘llash kabilar alohida o‘rin tutadi.
PTning umumpedagogik, xususiy va kichik darajalari farq qilinadi.
Bundan tashqari, sezgi a’zolari orqali bilim olishni ifodalaydigan empirik,
moddiy va ma’naviy olam haqidagi bilimlarni kengaytiruvchi kognitiv,
ijodiy faollik va o‘quv-izlanish mehnatiga asoslangan evristik, tadqiqot va
yangilik yaratish faoliyati bilan bog‘liq kreativ, axborot va ma’lumotlarni
qayta ishlash va o‘zgartirish evaziga ta’lim-tarbiya beruvchi inversion,
o‘zlashtirilgan bilimlarni omixtalab tugal tafakkurga olib keluvchi integrativ,
yosh va individual xususiyatlarni hisobga olib o‘qitishga tayanuvchi adaptiv,
ta’lim oluvchi va tarbiyalanuvchi shaxsi bilan o‘qituvchi (tarbiyachi)
munosabatidagi tenglik va adolatlilikka bo‘ysunuvchi inklyuziv kabi PTning
yo‘nalishlari shakllangan. Ularning qamrovi yuqorida tilga olingan uch
xil darajada bo‘lishi mumkin. Umum PT dunyo ta’lim tizimining barcha
ilg‘or va samarali elementlarini o‘zida jo etadi va keng ko‘lamda amalga
oshiriladi. Bizning amaldagi uzluksiz va yagona ta’lim tizimimizda umum
PT yetakchi o‘rinni egallaydi. Ta’lim turlari va yo‘nalishlari, ixtisoslik va
mutaxassislik tasnifi hamda ta’lim muassasasining o‘ziga xosligi asosida
xususiy texnologiya joriy etiladi. O‘qitishning asosiy tashkiliy shakli bo‘lgan
dars va uning bevosita davomi bo‘lgan darsdan tashqari ishlarda kichik
texnologiyalar qo‘llaniladi hamda ular lokal (mahalliy) pedagogik samaraga
olib borishi lozim.
| 