chiqarish funksiyasi
Shuningdek, L, da mehnat sarflari oʻzgarmas boʻlsa, kapitalning
koʻpayishi mahsulot ishlab chiqarish hajmini, oʻzgartirmaydi. Shunday
qilib, toʻgʻri burchakli izokvantlarning tik va yotiq qismlarida
mehnatning chegarali mahsuloti ham, kapitalning chegarali mahsuloti
ham noʻlga teng. Ham kapitaldan ham mehnatdan foydalanish koʻpaysa,
ya’ni ishlab chiqarish omillarining ma’lum nisbatda oʻzaro bogʻlanishi
A dan V ga oʻzgarsa, mahsulot chiqarish koʻpayishi mumkin.
200
Ishlab chiqarish omillari tarkibi oʻzgarmay (doimiy) qolgandagi
ishlab chiqarish funksiyasi shunday vaziyatni ifodalaydiki, bunda firma
ishlab chiqarish usulini tanlashi cheklangan boʻladi.
Masalan, televizion spektaklni sahnalashtirish kapital (kamer ovoz
asboblari va hokazo) bilan mehnat (rejissyor, ijrochi va b.)ning ma’lum
nisbatda oʻzaro bogʻlanishini talab etadi. Televizion spektakllar sonini
koʻpaytirish uchun barcha ishlab chiqarish omillarini koʻpaytirish kerak
boʻladi. Xususan, mehnat sarflarini qisqartirish hisobiga kapital
sarflarini koʻpaytirish murakkab, chunki ijrochi (aktyor)lar zaruriy
ishlab chiqarish omili hisoblanadi (ehtimol hayvonlar toʻgʻrisidagi
filmlar bundan mustasnodir. Xuddi shuningdek, kapitalni mehnat bilan
almashtirish qiyin, chunki filmlar va spektakllarni qoʻyish juda
murakkab asbob-uskunalarni talab etadi.
10.6 Koʻlam samarasi
Firmaning uzoq muddatli strategiyasini tahlil qilish xususiy
tadbirkorlikdan to jamoat maktablarigacha, kommunal va xususiy
xizmat hamda korxonalar faoliyatini tartibga solish kabi vaziyatlar
uchun juda muhim. Masalan, oʻrta maktab ishini tahlil qilish shunday
xulosaga olib kelishi mumkinki, agar maktab tizimida uchta kichik, har
birida 1000 tadan oʻquvchi boʻlgan maktab oʻrniga bitga katta 3000
oʻquvchisi bor maktab boʻlsa, maktabda oʻqitish dasturlari samaraliroq
(fanlar koʻp va asbob-uskunalar hamda qoʻllanmalari yaxshi) boʻladi.
Telefon kompaniyalari faoliyatini oʻrganish asosida taxmin qilish
mumkinki, hududiy telefon kompaniyalari mahalliy telefon xizmatini
yagona milliy telefon kompaniyasiga qaraganda yaxshiroq koʻrsatishi
mumkin. Uzoq muddatli tahlilni firma faoliyati koʻlamidan boshlagan
yaxshiroq. Ishlab chiqarish hajmi koʻpayishi barcha omillardan
foydalanishga bogʻliqligi firmaning uzoq muddatdagi faoliyatidagi
201
ayrim xususiyatlarini ochib beradi. Foydalanilgan ishlab chiqarish
omillari mutanosib tarzda oshganda firmaning mahsulot ishlab
chiqarishi qanday oʻzgaradi?
Masalan, agar omillardan foydalanish ikki baravar koʻpaysa
mahsulot ishlab chiqarish ham ikki marta koʻpayadimi yoki u koʻproq
yoki ozroq koʻpayadimi? Agar mahsulot ishlab chiqarish hajmi ikki
baravardan ortiq koʻpaysa (ishlab chiqarish omillari ikki marta
koʻpaygan holda), bunday oʻsish koʻlamning musbat samarasi deyiladi.
Ishlab chiqarish shuning uchun oʻsadiki, katta koʻlamdagi ishlab
chiqarish rahbarlarga va ishchilarga oʻz vazifalarini bajarishda
ixtisoslashuvni chuqurlashtirish va yanada murakkabroq hamda
quvvatliroq asbob-uskunalardan foydalanish imkoniyatini beradi.
Avtomobil yigʻuv konveyerining ijobiy samarasi koʻlami mashhur misol
hisoblanadi.
Daalat siyosatini ishlab chiqishda koʻlam musbat samarasini
hisobga olish zarur. Agar ijobiy musbat koʻlam samarasi amal
qilayotgan boʻlsa, unda mahsulot ishlab chiqaruvchi koʻpgina mayda
firmalardan koʻra (nisbatan koʻp sarfli) bitta yirik firmaga (nisbatan kam
xarajatli) ega boʻlish iqgisodiy jihatdan foydaliroq boʻladi. Bunday yirik
firma oʻzi belgilagan narxni nazorat qilishi mumkin va shu munosabat
bilan narxlarni tartibga solish uchun kompaniyalar faoliyatiga davlatning
aralashuvi kerak boʻlib qoladi. Masalan, elektr energiyasini ishlab
chiqarishda koʻlam ijobiy samarasi mavjudligi yirik energetika
kompaniyalari faoliyatini tartibga solib turishda davlatning aralashuviga
sabab boʻldi.
Ishlab chiqarish koʻlami oʻsishi ta’sir etishning ikkinchi toifasi
ishlab chiqarish omillari ikki marta koʻpayganda mahsulot ishlab
chiqarish hajmi ham ikki baravar oʻsishidir. Bunda, ishlab chiqarish
koʻlam samarasi oʻzgarmagan sharoitda amalga oshadi. Koʻlam
202
samarasi oʻzgarmas boʻlgan sharoitda firma faoliyatining miqyosi
foydalaniladigan omillar mahsuldorligiga ta’sir qilmaydi. Firmaning
ishlab chiqarish omillarining oʻrtacha va chegarali unumdorligi katta
korxonalar uchun ham, mayda korxonalar uchun ham oʻzgarmas boʻlib
qolaveradi.
Koʻlam
samarasi
oʻzgarmas
boʻlganda
ma’lum
texnologiyadan foydalanuvchi bitta zavodning oʻrniga, ikki marta koʻp
mahsulot ishlab chiqaradigan ikkita zavod qurish mumkin. Misol uchun,
yirik sayohat idorasi bir mijozga hisoblaganda kichik turistik korxonasi
bilan bir xilda sarflar va bir xil kapital (boshqaruv binosi) bilan mehnat
(xodimlari) nisbatiga ega boʻlishi mumkin.
Nihoyat, ishlab chiqarish omillari ikki baravar koʻpayganda
mahsulot ishlab chiqarish hajmi 2 martadan kamroq oʻsishi mumkin.
Bunday holatda biz manfiy (teskari) koʻlam samarasiga duch kelamiz,
uni har qanday yirik firmalarda qoʻllash mumkin. Yirik firmalardagi
boshqaruv qiyinchiliklari va murakkab jarayonlarni amalga oshirishdagi
sarflar kapital va mehnat qaytimining pasayib ketishiga olib kelishi
mumkin. Shunday qilib, koʻlamning manfiy samarasi vazifalarni
uygʻunlashtirish muammolari va rahbariyat bilan ishchilar oʻrtasidagi
munosabatlarning ta’minlanishi bilan bogʻliq.
Koʻlamning musbat va manfiy samarasi 10.8-rasmda koʻrsatilgan.
Ishlab chiqarish jarayoni kapital va mehnatdan ishlab chiqarish omili
sifatida foydalanish boʻlib, bunda 1 mashina-soat vaqtga 4 soat mehnat
sarfi toʻgʻri keladi.
OR taraladigan chiziqda mehnat bilan kapitalning turlicha
bogʻlanishini aks ettiradi, ulardan ishlab chiqarish omillari oʻzgarmas
nisbatini ta’minlagan holda mahsulot ishlab chiqarishda foydalanish
mumkin.
OA kesmasida koʻrsatilganidek, nisbatan katta boʻlmagan hajmda
mahsulot chiqarish uchun ishlab chiqarish funksiyasi musbat koʻlam
203
samarasini namoyish etadi. Ishlab chiqarish omillari nisbati — 5 soat
mehnat va 1 soat mashina vaqti boʻlganida (chizmaning pastki qismida
koʻrsatilgandek) 10 birlik mahsulot ishlab chiqariladi. Ishlab chiqarish
omillari ikki baravar koʻpayganda mahsulot chiqarish 3 marta (Yudan
30 gacha) koʻpayadi.
10.8-rasm. Koʻlamning musbat va manfiy samarasi
Ishlab chiqarish omillari yarmiga koʻpayganda (mehnat 10 dan 15
gacha va mashina vaqti 2 dan 3 gacha) mahsulot ishlab chiqarish 2 marta
koʻpayadi (30 dan 60 birlikkacha).
AR kesmada koʻrsatilganidek, nisbatan katta hajmda mahsulot
chiqarish uchun ishlab chiqarish funksiyasi manfiy koʻlam samarasini
namoyish etadi. Omillar nisbati U
3
gacha koʻtarilganda (mehnat 15 dan
20 soatgacha) va mashina vaqti (3 dan 4 soatgacha) koʻpayganda
mahsulot ishlab chiqarish faqat 1/6 gacha (60 dan 70 donagacha)
koʻpayadi.
Ishlab chiqarish omillari 50%ga (mechnat 20 dan 30 soatgacha) va
mashina vaqti 4 dan 6 soatgacha koʻpayganda mahsulot ishlab chiqarish
a (70 dan 80 donagacha) oʻsadi, xolos
204
Rasmdan koʻrinadiki, koʻlam samarasi musbat boʻlganda agar
foydalanilgan omillar mutanosib oshsa izokvantlar bir-biriga juda
yaqinlashadi. Ammo, koʻlam samarasi manfiy boʻlganda izokvantlar bir-
biridan uzoqlashadi, chunki borgan sari koʻproq miqdorda ishlab
chiqarish omillari kerak boʻladi. Koʻlam samarasi oʻzgarmas boʻlganda
izokvantlar teng masofada joylashgan boʻladi (6.9-chizmaga qarang).
AQShda va butun dunyoda firmalar uchun koʻlam samarasi muhim
ahamiyatga ega. Boshqa tamoyillarni hisobga olmaganda koʻlam
samarasi katta boʻlgan sanoat tarmoqlarida yirik firmalar faoliyat
yurgizadi. Odatda sanoatning ishlab chiqaruvchi tarmoqdari xizmat
koʻrsatuvchi soha tarmoqlariga qaraganda katta koʻlam samarasiga ega
boʻladi, chunki firmalar eng samarali faoliyat yuritishi uchun ishlab
chiqarishdagi asbob-uskunalarga yirik miqdorda kapital qoʻyish kerak
boʻladi
Xizmat koʻrsatuvchi soha tarmoqlari sermehnat boʻlganlari uchun
odatda ham katga hajmdagi, ham kichik hajmdagi sarflarning samarali
boʻlishini ta’minlaydilar.
Koʻpchilik ishlarda (kitoblarda) «ishlab chiqarish koʻlami oʻsishi
bilan bogʻliq boʻlgan tejash» tushunchasini «koʻlam samarasining oʻsib
borish» tushunchasiga sinonim sifatida foydalaniladi. Biroq, birinchi
tushunchani qoʻllash mumkin, qachonki, firmaning faoliyat qoʻlami
oʻsib borsa va unga etarli vaqt (aytaylik bir yoki ikki yil) berilsa, toki u
kiritiladigan omillarni almashtirish yoʻli bilan ishlab chiqarishni
arzonlashtira olsin. Koʻlam samarasi ishlab chiqarishni kengaytirish
bilan bir xil boʻlishi mumkin, qachonki kiritilayotgan omillar mutanosib
ravishda oʻzgarmasdan qolsalar. Shunday qilib, firma barcha omillarni
ikki martadan kamroq oshirib mahsulot ishlab chiqarishni ikki marta
koʻlaytirishi mumkin. Bu bilan, koʻlam samarasining oshib borishiga
erishish mumkin.
205
Ishlab chiqarish koʻlamini oʻstirish orqali erishilgan tejam
tarkibiga demak, alohida holat sifatida oshib borayotgan koʻlam
samaradorligi kiradi. Biroq, umumiyroq shaklda koʻlam samaradorligi
mahsulot ishlab chiqarish hajmi oʻzgarishi bilan barcha kiritilgan
omillarning oʻzaro nisbati oʻzgarishiga yoʻl beradi. Ishlab chiqarish
funksiyasi foydalanilgan ishlab chiqarish omillarining har bir muayyan
nisbati mavjud boʻlganda firma ishlab chiqarishi mumkin boʻlgan
mahsulot hajmini ifodalaydi.
Izokvanta egri chiziq boʻlib, ma’lum hajmda mahsulot ishlab
chiqarish imkonini beruvchi ishlab chiqarish omillarining ma’lum
nisbatda oʻzaro bogʻlikdigini koʻrsatadi. Firmaning ishlab chiqarish
funksiyasi gurli darajada ishlab chiqarish hajmi bilan bogʻliq boʻlgan bir
guruh izokvantlar bilan berilishi mumkin.
Qisqa muddatli davrda hech boʻlmaganda bitta ishlab chiqarish
omili oʻzgarmay (doimiy) qoladi, uzoq muddatli davrda esa barcha
ishlab chiqarish omillari oʻzgaradi.
Oʻzgarib turuvchi bir omil vositasida (mehnat bilan) amalga
oshgan ishlab chiqarishni mehnatning oʻrtacha mahsuloti (oʻrtacha
ishchining mehnati unumdorligini aks ettiruvchi) va mehnatning
chegarali mahsuloti (bu ishlab chiqarish jarayoniga qoʻshilgan oxirgi
ishchining mehnat unumdorligini aks ettiruvchi) tushunchalaridan
foydalangan holda ifodalash mumkin.
Bir yoki undan koʻp ishlab chiqarish omillari doimiy boʻlganda
oʻzgarib turuvchi omil (odatda mehnat sarflari) chegarali mahsulotga
ega boʻlishi zarur, bu esa oʻzgarib turuvchi omildan foydalanish oʻzgarib
borgan sari qisqaradi. Kamayib boruvchi qaytim qonuni ishlab chiqarish
jarayonida chegarasi mahsulotning kamayib borishini bildiruvchi
umumiy tendensiyani aks ettiradi.
206
Izokvantlar hamma vaqt pastga ogʻgan boʻladi, chunki barcha
ishlab chiqarish omillarining chegarali mahsulotlari musbatdir. Har bir
izokvantning shakli uning har bir nuqtasida texnik oʻrnini bosishning
chegarali me’yori vositasida koʻrsatilishi mumkin. Mehnatni kapital
bilan texnologik almashtirishning chegarali me’yori (MRTS) shunday
miqdorki, qoʻshimcha mehnat birligi foydalanilgan vaqtda unga teng
miqdorda kapital sarflari kamayishi mumkin, mahsulot ishlab chiqarish
esa oʻzgarmasdan qolaveradi. MRTS firmaning bir ishlab chiqarish
omilini boshqalari bilan almashtirish imkoniyatlarini koʻrsatadi.
Mamlakat aholisining turmush darajasi shu mamlakatdagi mehnat
unumdorligi
darajasi
bilan
chambarchas
bogʻliq.
Rivojlangan
mamlakatlarda mehnat unumdorligi oʻsishi sur’atlarining pasayishi,
qisman, kapital qoʻyishlarni yetarli ravishda oʻsmaganligi bilan
izohlanadi.
Har bir ishlab chiqarish funksiyasi uchun ishlab chiqarish
jarayonida bir ishlab chiqarish omilini boshqasi bilan almashtirish
imkoniyati turlicha: bu omillarni almashtirish imkoniyati nihoyatda
mukammal boʻlgan funksiyadan tortib, to ishlab chiqarish omillaridan
foydalanish nisbatlari oʻzgarmaydigan funksiyagacha (omillardan
foydalanish tarkiban oʻzgarmagan holda ishlab chiqarish funksiyasi)
boradi.
Uzoq muddatli taxdilda biz e’tiborni firma faoliyatining zarur
boʻlgan koʻlamini yoki miqyosini tanlab olishga qaratdik. Koʻlamning
oʻzgarmas samarasi shuni bildiradiki barcha ishlab chiqarish omillaridan
foydalanishning ikki baravar oʻsishi mahsulot ishlab chiqarishning ikki
marta koʻpayishiga olib keladi. Koʻlamning musbat samarasi mahsulot
ishlab chiqarishning ikki martadan koʻproq oʻsganligini anglatadi,
koʻlamning kamayib boruvchi samarasi esa mahsulot ishlab chiqarishni
ikki baravardan kamroq oʻsganini anglatadi.
| 