248
umumiy bozor taklif chizigʻi
0
S
ni beradi. Bozor taklif chizigʻi
0
S
bilan
bozor taklif chizigʻi
0
D
tarmoq bozorinig muvozanat narxiini aniqlaydi.
Bu narxga har bir firma moslashadi va
MC
Р
ni ta’minlaydigan va
maksimal foyda beradigan ishlab chiqarish hajmini oʻrnatadi.
Faraz
qilaylik, iste’molchilarning didi oʻzgarishi bilan tarmoq
mahsulotiga boʻlgan talab oshdi va talab chizigʻi
0
D
holatdan
1
D
holatga
oʻzgaradi. Natijada yangi muvozanat narx
1
P
oʻrnatildi. Yangi
muvozanat narxda firmaning mahsulotiga boʻlgan talab chizigʻi
0
MR
holatdan
1
MR
holatga
siljiydi
(esdan
chiqarmaslik
kerakki,
raqobatlashgan bozorda talab chizigʻi gorizontal koʻrinishga ega, ya’ni
cheksiz elastik).
Yangi muvozanat
narxda firma noldan farqli, musbat iqtisodiy
foyda ola boshlaydi va u foydani maksimallashtirish uchun ishlab
chiqarish hajmini
0
Q
dan
1
Q
ga oshirdi. Lekin, ishlab chiqarish hajmining
bunday oshishi qisqa muddatli oraliqdagina sodir boʻladi. Natijada
tarmoq boʻyicha
ishlab chiqarish ham
Q
0
'
dan
Q
1
'
ga oshadi. Oʻrtacha
firma foydasining oshishi mablagʻ qoʻyuvchilarni oʻz resurslarini
boshqa tarmoqdan ushbu tarmoqga qoʻyishga undaydi, ya’ni tarmoqqa
yangi firmalar kirib kela boshlaydi. Yangi firmalarning tarmoqqa kirishi
bozor taklifini
0
S
holatdan
1
S
holatga oʻtib,
yangi muvozanat narx
1
P
ni
oldingi darajasi
0
P
ga teng boʻlgunga qadar davom etadi.
Natijada tarmoq oʻrtacha firmasining optimal ishlab chiqarish
hajmi
0
Q
ga teng boʻlib, uning iqtisodiy foydasi yana nolga teng boʻladi
va tarmoqqa yangi firmalarning kirib kelishi toʻxtaydi. Tarmoq ishlab
chiqarish hajmining
Q
0
'
da
2
Q
oʻsishi
tarmoqda
Q
Q
Q
2
0
0
'
'
ta yangi
firmalarning paydo boʻlganini anglatadi.
249
Tarmoqqa firmalarning kirishi va undan chiqishini tarmoqda uzoq
muddatli muvozanatni ta’minlovchi mexanizm deb qarash mumkin.
Tarmoqqa firmalar kirib keladi, agar ular ushbu tarmoqda iqtisodiy
foyda olishini sezsa.
Tarmoqdan firma chiqadi, agar u uzoq muddatli oraliqda oʻrtacha
xarajtlarini qoplay olmasa.
Tarmoqdan chiqish va unga kirish oxirgi (chekli) firma nolga teng
iqtisodiy foydaga erishguncha qadar davom etadi.
Umuman olganda uzoq muddatli muvozanat holatga erishish juda
koʻp
vaqt talab qiladi, lekin qisqa muddatli oraliqda firma katta foyda
olishi ham mumkin yoki katta zarar koʻrishi ham mumkin. Biror bir
mahsulot turini ishlab chiqarishda birinchi boʻlgan firma undan keyin
shu ish bilan shugʻullangan firmaga koʻra koʻproq qisqa muddatli foyda
olishi mumkin. Xuddi shunday zarar
bilan ishlayotgan tarmoqdan
birinchi boʻlib chiqqan firma investitsiyalarining ancha mablagʻini
iqtisod qilib qolishi mumkin. Uzoq muddatli muvozanatlik konsepsiyasi
firmani qanday va qaysi tomonga qarab harakat qilishini koʻrsatib
beradi. Uzoq muddatli oraliqda ayrim firmalar haqiqiy musbat foyda
olishi mumkin. Masalan, biror firma boshqa firmalarga nisbatan kamroq
xarajat sarflab mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlaydigan patentga yoki
yangi gʻoyaga ega deylik. Bunday holda bu firma uzoq muddatli
oraliqda musbat haqiqiy foyda olishi mumkin. Boshqa firmalar ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytirishni ta’minlaydigan ushbu patentni yoki
gʻoyani olmaguncha mahsulotni ishlab chiqarish bilan shugʻullanmaydi
(tarmoqqa kirmaydi).
Agar firmalar ushbu patentdan foydalanish huquqini sotib olishsa,
firmalarning iqtisodiy foydasi nolga teng boʻladi.
Musbat haqiqiy foyda tarmoqda harakat
qilayotgan firmaning
qimmatbaho aktivga, yangi texnologiyaga yoki yaxshi tajribaga ega
250
ekanligidan dalolat beradi. Bunday holda boshqa firmalar tarmoqqa
kirishga jur’at qilolmaydi.
Musbat iqtisodiy foyda investitsiyalarni tarmoqqa kirishga
imoniyat yaratadi va ularni ragʻbatlantiradi.
