-rasm. Raqobatlashgan (a) va Monopol raqobatlashgan (b)

265 
ekanligini tahlil qilish uchun raqobatlashgan va Monopol raqobatlashgan 
bozorlarning 
uzoq 
muddatli 
oraliqdagi 
muvozanat 
holatlarini 
taqqoslaymiz. Raqobatlashgan va Monopol raqobatlashgan bozorlarning 
uzoq muddatli oraliqdagi muvozanat holatlari 13.3-rasmda keltirilgan.
Bu ikki bozor oʻrtasidagi farqlarni quyidagilarda koʻrish mumkin: 
1. 
Raqobatlashgan 
bozorda 
MC
P

*
boʻlsa, 
Monopol 
raqobatlashgan bozordagi narx chekli xarajatdan yuqori 
MC
P
M

, demak, 
iste’molchi qoʻshimcha bir birlik mahsulot uchun toʻlaydigan narx, bir 
birlik mahsulotni ishlab chiqarish xarajatidan yuqori. Agar ishlab 
chiqarish hajmi 
M
Q
dan 
E
Q
miqdorgacha oshirilganda (
MC
chizigʻi bilan 
talab chizigʻi kesishgan 
E
nuqta) iste’molchi va ishlab chiqaruvchining 
umumiy ortiqchaligi shtrixlangan maydon miqdoriga teng miqdorda 
oshgan 
boʻlar 
edi 
(13.3b-rasm). 
Buning 
sababi, 
yuqorida 
koʻrganimizdek, Monopol hokimiyatning sof yoʻqotishlarga olib 
kelishidir, Monopol raqobatlashgan bozordagi korxonalar ham nisbatan 
Monopol hokimiyatga ega. 
2.
Raqobatlashgan bozorda muvozanat holat 
N
nuqtada (3a-rasm) 
erishilsa, Monopol raqobatlashgan bozorda 
M
nuqtada (3b-rasm) 
erishiladi. Raqobatlashgan bozorda talab chizigʻi gorizontal boʻlib, 
firmaning foydasini nolga teng boʻlish nuqtasi oʻrtacha xarajatning 
minimal qiymatiga toʻgʻri keladi. Monopol raqobatlashgan bozorda talab 
chizigʻi pastga tomon yotiq boʻladi, shuning uchun ham firma 
foydasining nolga teng nuqtasi oʻrtacha xarajatning minimal nuqtasidan 
chaproq tomonga siljigan boʻladi va firma 
M
N
Q
Q
Q



miqdorga teng 
rezerv quvvatga ega boʻladi. Bu rezerv quvvatlar samarasiz hisoblanadi, 
nima uchun deganda, oʻrtacha xarajatlarni ishlab chiqarish hajmini 
oshirib, kamaytirish mumkin. Bunday samarasizlik aholining turmush 
darajasini pasaytiradi. Demak, Monopol raqobatlashgan bozor samarasiz 

266 
hisoblanadi. Lekin, shu bilan birga Monopol raqobatlashgan bozorning 
ijobiy tomonlari toʻgʻrisida ham gapirish mumkin. 
Monopol 
raqobatlashgan 
bozordagi 
firmalarning 
Monopol 
hokimiyati katta emas. Bozordagi firmalarning mahsulotlari bir-birini 
oʻrnini bosadi va shuning uchun ham alohida firma yuqori Monopol 
hokimiyatga ega boʻla olmaydi. Demak, aytish mumkinki, Monopol 
hokimiyatdan koʻradigan sof yoʻqotishlar ham uncha katta boʻlmaydi. 
Talab chizigʻining yotiqligi, talabning elastik ekanligini bildiradi, 
shuning uchun firmalarning rezerv quvvati ham katta emas. Boshqa 
tomondan, Monopol raqobatlashgan bozor tovarlar assortimentini 
kengaytiradi. Bu oʻz navbatida iste’molchilarga raqobatlashgan tovarlar 
bozorida tanlash imkoniyatini oshiradi. 
13.4-rasmda Monopolistik raqobat sharoitidagi uzoq muddatli 
muvozanat va mukammal raqobatdagi uzoq muddatli muvozanat 
taqqoslangan. Monopolistik raqobat va mukammal raqobat sharoitida 
ikkita farq mavjud: ortiqca imkoniyat va qoʻshimcha qiymat. 
(A) chizmada Monopolistik raqobatlashgan bozordagi uzoq 
muddatli muvozanatni koʻrsatyapti, (b) chizigʻi esa mukammal 
raqobatlashgan bozordagi uzoq muddatli muvozanatni koʻrsatyapti. 
Bunda ikki tofovut mavjud. 
- mukammal raqobatda firma samaradorlik shkalasida ishlab 
chiqaradi, bunda oʻrtacha umumiy xarajat minimallashtirilgan. Farqli 
oʻlaroq Monopolistik raqobatlashgan firma samarodorlik shkalasidan 
kam boʻlgan miqdorda mahsulot ishlab chiqaradi.
- mahsulot narxi mukammal raqobat sharoitida chekli xarajatga 
tenglashadi, biroq narx Monopolistik raqobatdagi chekli xarajatdan 
baland. 

267 
13.4-rasm. Mukammal va Monopolistik raqobat 
 
Ortiqcha imkoniyatlar. Bozorga erkin kirish va chiqish har bir 
Monopolistik raqobatlashgan bozordagI firmani talab egri chizigʻi va 
oʻrtacha xarajatlari egri chizigʻining bir-biriga tegib turishiga olib 
keladi. 13.4–rasmning (A) chizmasida ishlab chiqilgan hajm bu nuqtada 
oʻrtacha umumiy xarajatlarni minimallashtiriladigan hajmdan kichikligi 
koʻrsatilgan. Shunday qilib, Monopolistik raqobatlashgan sharoitda 
firmalar oʻzining oʻrtacha xarajatlar chizigʻining pastga qarab 
ogʻayotgan qismida ishlab chiqaradi. Shu yoʻsinda Monopolistik raqobat 
mukammal raqobatdan keskin farq qiladi. (B) chiziqda koʻrinib 
turibdiki, raqobatlashgan bozorga erkin kirish va chiqish firmani ortacha 
umumiy xarajatlarining minimal nuqtasida ishlab chiqaradi. 
Oʻrtacha umumiy xarajatlarni minimallashtiradigan ishlab chiqarish 
hajmi korxonaning samaradorlik shkalasi deb ataladi. 
Uzoq davrli muddatda mukammal raqobatlashgan korxonalar 
samaradorlik shkalasida ishlab chiqaradi. Monopolistk raqobatdosh 
korxonalar esa koʻrsatkichdan past darajada ishlab chiqaradi. 
Korxonalarni Monopolistik raqobat ostida ortiqcha hajmi bor deyishadi. 
Boshqacha qilib aytganda Monopolistik raqobatlashuvchi firma, 
mukammal raqobatdosh firmaga oʻxshamagan holda ishlab chiqarilgan 
(A) Monopolistik raqobat firma
(B) zo'r tanlov firma
Q 
Q 
P
P 

268 
hajmni oshirishi va mahsulotni oʻrtacha xarajatini kamaytirshi mumkin. 
Korxona bu imkoniyatdan voz kechadi, chunki bu qoʻshimcha ishlab 
chiqarishni sotish uchun, naxni kesishga toʻgʻri keladi. Monopolistik 
raqobatchi uchun ortiqcha hajm bilan ish tutish unga koʻproq foydalidir. 
Mukammal raqobat va Monopolistik raqobat oʻrtasidagi ikkinchi 
farq bu narx va chekli xarajat oʻrtasidagi nisbatdir. Raqobatlashadigan 
firma uchun, 13.4-rasmning (B) – chizmasida koʻrsatilganidek, narx 
chekli xarajatlarga teng, Monopolistik raqobatda esa narx chekli 
xarajatlardan baland, chunki firma doim bozor hokimiyatiga ega 
boʻladi. 
Noʻllashgan foyda holati shuni bildiradiki, narx oʻrtacha xarajatga 
tenglashgan, lekin mutlaqo chekli xarajatlarga ega emas. Haqiqatdan 
ham uzoq muddatli muvozanatda, Monopolistik raqobatdosh firmalar 
oʻzining oʻrtacha xarajatlari egri chizigʻining kamayayotgan qismida 
joylashadi, shunda chekli xarajatlar oʻrtacha xarajatlardan pastda 
boʻladi. Shungay qilib, narx oʻrtacha umumiy xarajatlarga teng boʻlishi 
uchun, u chekli xarajatlardan yuqori bolishi kerak.
Tovar narxi va chekli xarajatlar oʻrtasidagi bunday nisbatlar 
mukammal raqobatchilar va Monopolistik raqobatchilar orasidagi asosiy 
farqdir. Tasavvur qiling siz menejerga quyidagi savolni berasiz: Siz, 
hozir eshik ochilib, mahsulotingizni mazkur narxda sotib olish uchun 
yana bitta xaridor kirib kelishini istaysizmi. Mukammal raqobatdosh 
firma menedjeri uni qoʻshimcha xaridorlar qiziqtirmasligini aytadi. 
Chunki tovarning narxi chekli xarajatlarga teng boladi, qoʻshimcha 
sotilgan bir-birlik tovardan tushgan daromad nolga teng. Aksincha, 
Monopolistik raqobatdosh firma har doim yana bir xaridorga oʻch 
boladi. Chunki uning narxi chekli xarajatlardan oshadi va qoʻhimcha 
miqdor sotilishi foydani koʻpaytiradi. Bir tadqiqotchi aytganidek, 

269 
Monopolistik raqobatlashgan bozorlar sotuvchilari koʻproq xaridorlarni 
jalb qilish uchun ularga yangi yil tabriklarini tarqatishni unutmaydi. 

Download 7,53 Mb.