349
ifloslantirish xarajatlarini
ham hisobga oladi, chunki soliq ularni tashqi
xarajatlarini ham toʻlashga majbur qiladi va bozor narxi ishlab
chiqaruvchilarga qoʻyilgan soliqni
ham aks ettirgani uchun, alyuminiy
iste’molchilari kamroq miqdorda foydalanishga harakat qilishadi. Bu
siyosat
Iqtisodiyotning oʻnta tamoyillarining biriga asoslangan: odamlar
ta’sirlarga javob qilishadi. Mazkur bobning oxirida, siyosatchilar tashqi
ta’sirlarni qanday hal qilishini chuqurroq koʻrib chiqamiz.
Ijobiy tashqi ta’sirlar
Ba’zi faoliyatlar uchinchi shaxslarga ham xarajatlar joriy qilsa ham,
boshqalar bundan foyda olishadi. Masalan, ta’limni olaylik. Aksariyat
hollarda, ta’lim foydasi xususiydir: ta’lim iste’molchisi
yaxshi ishchi
boʻlib yetishadi va shuning bilan yuqori maosh sifatida foyda oladi.
Ammo ushbu xususiy foydadan tashqari, ta’lim ijobiy tashqi ta’sir hosil
qiladi. Ulardan biri shuki, yaxshi ta’lim olgan odamlar koʻproq biladigan
saylovchilar boʻlishadi, bu esa hamma uchun yaxshiroq hukumat
boʻlishini anglatadi. Yana bir tashqi ta’siri shuki, koʻproq ta’lim olgan
aholi past jinoyat darajasini anglatadi. Uchinchi tashqi ta’siri shuki,
koʻproq ta’lim olgan aholi texnologik rivojlanishni
va tarqalishini
ta’minlaydi, bu esa hamma uchun samaradorlik va yuqori maoshga olib
keladi. Ushbu uchta ijobiy ta’shqi ta’sir sabab, odamlar koʻproq ta’lim
olgan qoʻshnilari bor boʻlishini xohlaydi.
Ijobiy ta’shqi ta’sirlar tahlili salbiy ta’shqi ta’sirlar tahliliga
oʻxshaydi. 3-rasmda koʻringanidek, talab chizigʻi jamiyat uchun tovar
qiymatini aks ettirmaydi. Ijtimoiy qiymat
xususiy qiymatdan yuqori
boʻgani sababli, ijtimoiy qiymat chizigʻi talab chizigʻidan yuqori
boʻladi. Maqbul miqdor ijtimoiy qiymat va taklif chizigʻi (xarajat)
kesishgan nuqtada boʻladi. Shunday ekan,
ijtimoiy maqbul qiymat
xususiy bozor aniqlagan miqdordan yuqori boʻladi.
350
Yana bir marta, hukumat bozor ishtirokchilarini tashqi ta’sirni
oʻzlashtirishiga undab bozor muvaffaqiyatsizligini toʻgʻriirlashi
mumkin. Ijobiy tashqi ta’sirlar holatidagi toʻgʻri javob, xuddi salbiy
tashqi ta’sirlar holatining teskarisi boʻladi. Bozor muvozanatini ijtimoiy
maqbul
darajaga yaqinlashtirish uchun, ijobiy tashqi ta’sir subsidiya
kiritishni talab qiladi. Aslida ham,
bu hukumatni amaldagi
siyosatining oʻzginasi: ta’lim davlat maktablari va hukumat grantlari
asosida subsidiya bilan ta’minlanadi.
Xulosa qilish uchun: salbiy tashqi ta’sirlar bozorlarni ijtimoiy
zaruriyatdan koʻproq miqdorda ishlab chiqarishga undaydi. Ijobiy tashqi
ta’sirlar bozorlarni ijtimoiy zaruriyatdan
kamroq miqdorda ishlab
chiqarishga undaydi. Bu muammoni yechish uchun, hukumat salbiy
tashqi ta’sirli tovarlarga soliq solish va ijobiy tashqi ta’sirli
tovarlarga
subsidiya berish orqali tashqi ta’sirlarning oʻzlashtirilishiga erishadi.
