407
YaIMning “ichki” deb atalishiga sabab uning mamlakat rezidentlari
tomonidan yaratilishidir. Rezident deganda faqatgina mamlakatning
yuridik va jismoniy shaxslari tushunilmaydi.
Chunki mamlakat yuridik
shaxsi boshqa mamlakat hududida bir yildan ortiq faoliyat yuritsa oʻsha
mamlakat rezidenti deb qaraladi.
“Milliy tegishliligi va fuqaroliligidan qat’iy nazar, mazkur
mamlakatning iqtisodiy hududida iqtisodiy manfaat markaziga ega
boʻlgan (ishlab chiqarish faoliyati bilan shugʻullanadigan, yoki
mamlakat hududida bir yildan ortiq yashayotgan) barcha iqtisodiy
birliklar ( korxonalar, uy xoʻjaliklari) rezident hisoblanishadi”
11
.
Elchixonalar va harbiy bazalar oʻzlariga tegishli boʻlgan
mamlakatlarning iqtisodiy makoni boʻlib qolaveradilar. Aynan shu jihat
YaIMni hisoblashda iqtisodiy va jugʻrofiy hudud oʻrtasidagi farq deb
qaraladi.
YaIM uch xil usul bilan hioblanadi:
1) ishlab chiqarish usuli;
2) xarajatlar usuli;
3) daromadlar usuli.
Har uchala usul bilan hisoblangan YaIM koʻrsatkichi hajmi statistik
xatolar istisno etilganda oʻzaro teng boʻlishi lozim.
Shu bilan birga har
uchala usul bilan YaIM koʻrsatkichni hisoblashda oʻziga xos talablarga
amal qilinishi talab etiladi.
Ishlab chiqarish usulida hisoblangan YaIM yakuniy tovarlar va
xizmatlarni ishlab chiqarishning turli bosqichlarida qoʻshilgan qiymatlar
yigʻindisi sifatida aniqlanadi. YaIMni bu usulda aniqlash statistik
jihatdan qulay boʻlishi bilan birga uni hisoblashning muhim shartiga
amal qilish, ya’ni bir qiymatni ikki bor
hisobga olish yoki oraliq
mahsulot qiymatini YaIMga kiritib yuborishning oldini oladi.
Ishlab chiqarish hajmini toʻgʻri hisoblash uchun joriy yilda ishlab
chiqarilgan tovar va koʻrsatilgan xizmatlar qiymati bir marta hisobga
olinish kerak. Koʻpgina mahsulotlar bozorga borguncha bir nechta
ishlab chiqarish bosqichini oʻtaydi. Shu sababli YaIMda ayrim
11
Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика:Учебник.-7-е изд.перераб. и доп.-
М.:Издательство “Дело и сервис”, 2005. 25-с.
408
mahsulotlarni ikki va undan koʻp
marta hisobga olmaslik uchun, faqat
pirovard mahsulotning bozor qiymati hisobga olinadi, oraliq mahsulotlar
esa hisobga olinmaydi.
Yakuniy tovarlar va xizmatlar deganda ularning ishlab chiqarish,
yoki ichki ayirboshlash siklidan chiqqan, yakuniy iste’mol, jamgʻarish
yoki eksport uchun foydalaniladigan qismi tushuniladi.
Yakuniy tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishda sarflangan
oraliq tovarlar va xizmatlar bahosi YaIMga qoʻshilmaydi.
Qoʻshilgan qiymat tovar va xizmatlarning sotish bahosi bilan ularni
ishlab chiqarish uchun foydalanilgan xomashyo
va materiallarni sotib
olishga qilingan xarajatlar oʻrtasidagi farq koʻrinishida aniqlanadi.
Ishlab chiqarish usulida aniqlangan YaIM koʻrsatkichining
strukturasini va undagi siljishlarni tahlil qilish juda muhim xulosalar
beradi. Alohida tarmoqlarning mamlakat iqtisodiyotida yaratilgan yalpi
qoʻshilgan qiymatdagi ulushi, bu ulushning oʻzgarishi bu mamlakatning
iqtisodiy rivojlanish darajasi va kutilayotgan istiqboliga baho berish
imkonini beradi.
Bu usul yakuniy foydalanish usuli deb ham yuritilib,
unda YaIMni
hisoblash uchun yakuniy mahsulotlarni sotib olishga qilingan barcha
xarajatlar oʻzaro qoʻshib chiqiladi. Bu xarajatlar quyidagicha
guruhlanadi:
Uy xoʻjaliklarining iste’mol xarajatlari (S):
a) uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol buyumlari sotib olishga;
b) kundalik foydalaniladigan iste’mol buyumlari sotib olishga;
d) iste’mol xizmatlari toʻloviga.
Yalpi ichki xususiy investitsiya xarajatlari (I):
a) asbob-uskunalar, mashinalarni yakuniy sotib olishga;
b) korxonalar, inshootlar, turar-joy binolarini qurishga sarflangan;
d) tovar zaxiralari oʻrtasidagi farqlar yoki zaxiralarning oʻzgarishi.
Tovar va xizmatlarning davlat xaridi (G).
Bu guruh xarajatlariga mahalliy va markaziy boshqaruv hokimiyati
idoralari tomonidan korxonalarning pirovard mahsulotlari va resurslari
xaridi (avtomobil yoʻllari va pochta muassasalari qurilishi,
davlat
korxonalarida toʻlanadigan ish haqi) xarajatlari kiritiladi. Lekin shu
409
oʻrinda ta’kidlash lozimki, bu xarajatlarga davlat transfert toʻlovlari
kiritilmaydi.
YaIMni xarajatlar orqali hisoblash formulasini quyidagicha
tasvirlash mumkin:
