481
XXV BOB. BANK TIZIMI. PUL-KREDIT SIYOSATI
25.1. Banklar va ularning bozor iqtisodiyotidagi vazifalari
“Bank” tushunchasi qadimiy fransuzcha bang va banca soʻzlaridan
kelib chiqqan boʻlib, “sarrof kursisi, doʻkoni” degan ma’noni anglatadi.
Bunday tushuncha tarixchilarning taxminan 2000 yil muqaddam faoliyat
koʻrsatgan bankirlar haqidagi ma’lumotlarida ham mavjud.
Moliya bozoridagi operatsiyalar moliya muassasalari vositasida
amalga oshiriladi. Bunday muassasalarga turli xil banklar, birjalar,
depozitariylar, sugʻurta
kompaniyalari, investitsiya fondlari, agentliklar
va h.k.lar kiradi.
Pul munosabatlarining rivojlanishi banklarni yuzaga keltirgan. Bank
iqtisodiyot ishtirokchilarining pul yuzasidan boʻlgan aloqalariga xizmat
qiluvchi institut (muassasa)dir. Pul bilan bogʻliq xizmatlarni
koʻrsatuvchi tashkilotlar koʻp, ammo ularning markazida banklar turadi.
Oʻzbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati toʻgʻrisida”gi
qonunida, bank nima, degan savolga quyidagicha javob topish mumkin:
Bank – tijorat tashkiloti boʻlib, bank faoliyati
deb hisoblanadigan
faoliyat turlari majmuini amalga oshiradigan yuridik shaxsdir.
Oʻzbekistondagi bank tizimi Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy
banki, aksiyadorlik-tijorat banklari va xususiy banklardan iboratdir.
2005-yil 1-iyul holatiga koʻra Oʻzbekiston Respublikasi bank tizimi 29
tijorat bankini oʻz ichiga oldi.
Banklar pul olamini harakatga keltiruvchi motor – yurak, pul bilan
boʻladigan hisob-kitoblarni amalga oshiradi. Hamma pul toʻlovlari
(transfertlar) banklar orqali oʻtadi. Banklar quyidagi ishlarni amalga
oshiradi:
- pul va qimmatli buyumlarni omonatga olib, saqlab beradi;
- pul bilan boʻladigan hisob-kitob operatsiyalarini, xususan, pul
toʻlash ishlarini bajaradi;
- chet el valyutasini sotadi va sotib oladi;
482
- oʻz qoʻlidagi
pulni qaytarish, foizlilik va muddatlilik sharti
bilan unga (muhtojlarga) qarz (ssuda)ga beradi, ya’ni, kredit bilan
shugʻullanadi;
- oʻz puliga aksiya sotib olib, uni boshqa sohaga joylashtiradi;
- biznes yuzasidan maslahat beradi va hokazo.
Bank ishi pul olamida boʻladigan biznesdir. Bank biznesi foyda
topish maqsadida yuritiladi.
Markaziy bankning monopollik mavqei uning mamlakatdagi pul va
pirovard natijada iqtisodiy barqarorlik uchun alohida javobgar ekanligi
bilan chambarchas bogʻliq.
Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy
bankining bosh maqsadi va
asosiy vazifalari quyidagilar:
“Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyutaning barqarorligini
ta’minlashdan iborat.
Asosiy vazifalari:
-
Monetar siyosatni hamda valyutani tartibga solish sohasidagi
siyosatni shakllantirish, qabul qilish va amalga oshirish;
-
Oʻzbekiston Respublikasida hisob-kitoblarning samarali
tizimini tashkil etish va ta’minlash;
-
Banklar, kredit uyushmalari va garovxonalar faoliyatini
litsenziyalash hamda tartibga solish, banklar, kredit uyushmalari,
garovxonalarni
nazorat qilish, qimmatbaho qogʻozlar blankalari ishlab
chiqarishni litsenziyalash;
-
Oʻzbekiston
Respublikasining
rasmiy
oltin
valyuta
rezervlarini, shu jumladan kelishuv boʻyicha hukumat rezervlarini
saqlash va tasarruf etish;
Davlat byudjeti kassa ijrosini Moliya vazirligi bilan birgalikda
tashkil etishdan iboratdir”
*
.
Tijorat banklari Markaziy bankda oʻz qisqa muddatli va oʻrta
muddatli majburiyatlaridan muayyan foiz hajmida eng kam zaxira deb
yuritiladigan foizsiz omonatlarni saqlashga majbur.
*
Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон
Республикаси Марказий Банки
тўғрисида”ги Қонуни, 3-модда, 1995 йил. 21 декабрь / Ўзбекистон банк тизимини ислоҳ
қилиш ва эркинлаштириш бўйича қонунчилик ҳужжатлари тўплами. Т.: Ўзбекистон,
2003., 8 - б.
483
Markaziy bank banklar faoliyatini nazorat qilishda oʻzining
mintaqaviy boʻlinmalari orqali kredit muassasalaridan majburiy ravishda
axborot, oylik hisobot va yillik yakuniy balans ma’lumotlarini taqdim
etish asosida qatnashadi.
Kredit muassasalarining boʻysunishiga qarab bank qonunchiligi
hamda kredit tizimining pastdan yuqoriga tomon tarkibiy tuzilishiga
muvofiq tarzda bank tizimini ikki asosiy: bir bosqichli va ikki bosqichli
turga ajratish mumkin.
Bir bosqichli bank tizimi doirasida barcha kredit muassasalari,
jumladan,
Markaziy bank ham, yagona bosqichda turadi hamda
mijozlarga kredit - hisob xizmati koʻrsatishda bir xil vazifalarni bajaradi.
Ikki bosqichli tizimda banklar oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlar
boʻyiga (vertikal) va eniga (gorizontal) yoʻnalishlarida tuzilishiga
asoslanadi. Vertikal – rahbarlik qiluvchi,
boshqaruvchi markaz
hisoblangan Markaziy bank bilan quyi boʻgʻinlar – tijorat va
ixtisoslashgan banklar oʻrtasidagi boʻysunish munosabatlari, gorizontal-
turli quyi boʻgʻinlar oʻrtasidagi teng huquqli sheriklik munosabatlari
tushuniladi.
