484
kattaliklarini ta’minlab turish zarur boʻladi. Bu vazifalarni amalga
oshirish uchun Markaziy Bank qator vazifalardan foydalanadi.
Pul-kredit siyosatining uchta asosiy vositasi ajratib koʻrsatiladi:
1. Hisob stavkasi;
2. Majburiy zaxiralar normasi;
3. Ochiq bozordagi operatsiyalar.
Markaziy bank ular yordamida pul yoki asosan bank depozitlari
koʻrinishidagi pul massasiga yoki foiz stavkasiga ta’sir oʻtkazadi,
taklifini oʻzgartiradi va shular orqali pul-kredit
muomalasini tartibga
solib turadi.
Pul-kredit siyosatini yuritish vositalaridan biri – majburiy bank
zaxira me’yorini oʻzgartirish siyosatidir.
Majburiy zaxiralar – bu,
kredit maqsadlari uchun ishlatilmaydigan bank omonatlarining bir
qismidir. Zaxira normasi ikki asosiy funksiyani bajaradi: bank
likvidligini joriy tartibga solish uchun
sharoit yaratadi va kredit
emissiyasini cheklaydi. Markaziy bank tijorat banklari Markaziy bankda
ushlab turishga majbur boʻlgan zaxiralarning eng quyi normasini
oʻrnatadi va shu vosita yordamida ular kreditlash qobiliyatiga,
imkoniyatiga ta’sir etadi. Bu me’yor qanchalik yuqori boʻlsa,
ortiqcha
zaxiralar shunchalik kam va tijorat banklarining kredit berish yoʻli bilan
“pullarni barpo etish” qobiliyati past boʻladi. Ilk majburiy zaxira
normalari AQShda 1865-yilda joriy qilingan edi. Agar Markaziy bank
majburiy bank zaxirasini kamaytirsa, ortiqcha bank
zaxiralari ortadi, bu
esa pul taklifining multiplikatsion ortishiga olib keladi. Masalan, ushbu
me’yor 25 % boʻlsa, unda bankka qoʻyilgan 800 soʻmdan 200 soʻm
majburiy bank me’yorini tashkil etadi. Bunda bank faqat 600 soʻmni
qarzga berishi mumkin boʻladi. Endi faraz qilaylik, me’yor 10 % ga
tushiriladi, unda bank 720 soʻmni qarzga
berish imkoniyatiga ega
boʻladi va boshlangʻich pul taklifini 720 soʻmga oshiradi.
Majburiy bank zaxirasi me’yorini koʻtarish yordamida pul taklifini
kamaytiradi. Zero, bu banklarning ortiqcha bank zaxiralari qisqarishiga
olib keladi. Pul-kredit siyosatini oʻtkazishda
bu vosita butun bank
tizimining asoslariga ta’sir etadi. Turli mamlakatlarda qoʻllanilayotgan
majburiy zaxira normalari turlichadir, Janubiy Koreyada bu norma -100
485
foiz boʻlgan boʻlsa, Italiyada -25 foizni, Yaponiyada bor yoʻgʻi -2.5
foizni tashkil etadi.
(1-jadval)
