489
2000-yil 1-may – 2000-yil 31-may
28,8
2000-yil 1-aprel – 2000-yil 30-aprel
30
1998-yil 1-yanvar – 2000-yil 31-mart
36
1997-yil 1-noyabr – 1997-yil 31-dekabr
30
1997-yil 1-yanvar – 1997-yil 31-oktyabr
39,6
1996-yil 1-avgust – 1996-yil 31-dekabr
48
1996-yil 1-iyul – 1996-yil 31-iyul
60
1995-yil 1-avgust – 1996-yil 30-iyun
84
1995-yil 1-yul – 1995-yil 31-iyul
120
1995-yil 20-mart – 1995-yil 30-iyun
300
1995-yil 1-fevral – 1995-yil 19-mart
250
1994-yil 1-oktyabr – 1995-yil 31-yanvar
225
1994-yil 2-may – 1994-yil 30-sentyabr
150
Pul-kredit siyosati asosida iqtisodiyotga
pul-kredit siyosatining
ta’sir etishi jarayonlarini oʻrganuvchi pul nazariyasi yotadi. Ushbu
nazariyaga ikki xil yondashuvchi iqtisodchilar oʻrtasida koʻp yillardan
beri tortishuvlar boʻlib kelmoqda. Bularga neokeynschilar nazariyasi va
zamonaviy pul miqdori nazariyasi tarafdorlarini kiritamiz. Har ikki
nazariya tarafdorlari ham pul taklifining nominal YaIM ga ta’sirini inkor
etmaydilar, ammo bu ta’sirning ahamiyatiga har xil baho beradilar.
Keynschilar fikricha, monetar siyosat yuritishda foiz stavkasi darajasiga
asoslanishi,
monetaristlar fikricha esa, pul taklifining darajasiga
asoslanishi lozim. Keynschilar bozor iqtisodiyotini tartibga solishda
davlat aralashuvi shart deb hisoblashadi, monetaristlar
esa uni ortiqcha
deb hisoblaydilar.
Monetaristlar pul miqdorining oʻzgarishi bilan YaIM oʻzgarishi
oʻrtasida yaqinroq aloqa mavjud; ya’ni, pul miqdorining oʻzgarishi
bevosita YaIM oʻzgarishiga olib keladi deb hisoblashadi. Buni ular
pulning miqdoriy nazariyasi tenglamasi bilan izohlaydilar.
Ayni paytda monetaristlar pulning aylanish tezligini barqaror deb
hisoblaydilar, keynschilar esa, aksincha, beqaror deydilar.
Hozirda mavjud boʻlgan monetaristik siyosatning modellari bu ikki
yondashuvni sintez qilgan, ya’ni, bu yondashuvlarning ijobiy jihatlarini
490
qoʻshib, oʻzida aks ettiradi. Pul kredit
siyosatining uzoq muddatli
maqsadlariga erishish uchun monetaristik yondashuv koʻproq ishlatiladi.
Shu bilan birga qisqa muddatli davrlarda esa davlat foiz stavkasiga ta’sir
etish usulidan voz kechmaydi.
Markaziy Bank bir vaqtning oʻzida ham pul massasini, ham foiz
stavkasini oʻzgartirmasdan ushlab tura olmaydi. Pulga talab oʻsgan
holatlarda maqsad foiz stavkasining barqarorligini ta’minlash boʻlsa
Markaziy Bank pul taklifini oshirishga majbur boʻladi. Bu tadbir
yumshoq pul kredit siyosati deb yuritiladi. Pul massasining koʻpayib
ketishiga yoʻl qoʻymaslik uchun pul taklifini cheklash siyosatini qoʻllash
foiz stavkasining koʻtarilishiga olib keladi va bu siyosat qattiq pul kredit
siyosati deb yuritiladi.
Agar pulga talab inflyatsiya taʼsirida koʻpaysa,
qattiq pul kredit
siyosatini qoʻllash maqsadga muvofiq boʻladi. Mabodo pulga talab
ishlab chiqarish va daromadlarning oʻsishi oqibatida oshsa yumshoq pul
kredit siyosatini qoʻllash oʻrinlidir.
Pul kredit siyosatinig ishlab chiqarish hajmiga ta’siri birinchi
paragrafda ta’kidlanganidek pul taklifi oʻzgarishining foiz stavkasi
darajasiga, foiz stavkasi oʻzgarishida esa investitsiya xarajatlari hajmiga
(bu bilan yalpi xarajatlar hajmiga ham) va yalpi xarajatlar oʻzgarishining
ishlab chiqarish ya’ni yalpi taklif hajmiga ta’siri koʻrinishida
bosqichma-bosqich roʻy beradi. Foiz
stavkasining pul taklifi
oʻzgarishiga tasirchanligi, yoki investitsiya xarajatlarining foiz stavkasi
oʻzgarishiga taʼsirchanligi past boʻlishi pul kredit siyosatini amalga
oshirishda muammolarni keltirib chiqaradi.
Pul-kredit siyosati fiskal va savdo siyosatlari bilan chambarchas
bogʻliq. Agarda Markaziy bank qayd qilingan valyuta kursini saqlab
turishni maqsad qilib qoʻysa mustaqil (ichki)
pul siyosatini olib borish
mumkin boʻlmay qoladi. Chunki almashinuv kursini ta’minlab turish
uchun valyuta zaxiralarini koʻpaytirib yoki kamaytirib turish
iqtisodiyotda pul hajmiga bevosita ta’sir koʻrsatadi. Pul-kredit va fiskal
siyosatlarni muvofiqlashtirish bilan bogʻliq qiyinchiliklar ham mavjud.
Agarda hukumat iqtisodiyotni davlat xarajatlarini oshirish orqali qoʻllab-
quvvatlashni amalga oshirmoqchi boʻlsa, uning muvaffaqiyatli amalga
491
oshishi koʻproq pul-kredit siyosatining xarakteriga bogʻliq. Chunki, bu
moʻljallanayotgan xarajatlar qimmatli qogʻozlar (ya’ni, obligatsiyalar)ni
chiqarish
evaziga amalga oshsa, pulga boʻlgan talab oshadi va natijada
esa foiz stavkalari koʻtariladi. Bu esa investitsiya xarajatlarining
kamayishiga olib keladi. Yoki Markaziy bank hukumatning yuqoridagi
siyosatini qoʻllab-quvvatlash uchun pul taklifini ma’lum
miqdorda
koʻpaytirsa, pul qadrsizlanishi mumkin.
Umuman, barqaror pul-kredit siyosati hukumat tomonidan olib
boriladigan fiskal siyosatga hamma vaqt ham mos kelavermaydi.
