26.2. Davlat byudjetining daromadlari
Davlat byudjetining daromadlari mamlakat yalpi ichki mahsulotini
taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining elementlaridan biri
boʻlib, ular oraliq (tranzit) xarakterga ega. Ular yuridik va jismoniy
shaxslarga tegishli boʻlgan daromadlar va jamgʻarmalarning bir qismini
byudjetga
oʻtkazilishi
natijasida
vujudga
keladi.
Byudjet
daromadlarining
moddiy-buyumlashgan
mazmunini
davlatning
521
ixtiyoriga borib tushgan pul mablagʻlari tashkil etadi. Bu byudjet
kategoriyasining namoyon boʻlish shakli byudjetga tushuvchi turli
soliqlar, toʻlovlar, yigʻimlar, bojlar va ajratmalardan iborat.
Miqdoriy jihatdan davlat byudjetining daromadlari yaratilgan yalpi
ichki mahsulotda (milliy daromadda) davlatning ulushini koʻrsatadi.
Ularning absolyut hajmi va salmogʻi mamlakatning yalpi ichki
mahsuloti (milliy daromadi)ning umumiy hajmi, u yoki bu davrda
davlatning oldida turgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, mudofaa va boshqa
vazifalar bilan belgilanadi. Ana shularga muvofiq davlat byudjetida
mablagʻlarni yigʻish miqdori va ularni undirishning shakl va metodlari
aniqlanadi.
Byudjet daromadlarini shakllantirish jarayoni quyidagi prinsiplarga
asoslanishi maqsadga muvofiqdir:
-
soliqlarning byudjetga olinishi mamlakat milliy boyligi
manbalarining tugashiga olib kelmasligi kerak;
-
soliqlar ularni toʻlovchilar oʻrtasida teng taqsimlanmogʻi lozim;
-
soliqlarni ishlab chiqaruvchilarning aylanma fondlari hajmiga
ta’sir koʻrsatmasligi;
- soliqlarning sof daromadga nisbatan hisoblanishi;
- davlat uchun soliqlarning undirilishi iloji boricha arzonroq
boʻlishi lozim;
- soliqlarning undirilish jarayoni xususiy sektorni siqib
chiqarmasligi kerak;
- subyektlarning mustaqil faoliyat koʻrsatishiga sharoit yaratish,
ya’ni, subyektlarga tegishli boʻlgan mablagʻlarning bir qismini davlat
byudjetiga olinishi ularning mustaqil rivojlanishiga salbiy ta’sir
koʻrsatmasligi kerak.
Chegaradan oʻtib ketilganda subyektlarning mustaqilligini
yoʻqotishiga, kasodga uchrash hollarining vujudga kelishiga, ichki
rezervlarni qidirib topishga va ishlab chiqarishning oʻsish sur’atlarini
ta’minlashga intilish susayadi, xufyona iqtisodiyotning rivojlanishi
boshlanadi;
- subyektlarning xatti-harakati va intilishiga bogʻliq boʻlmagan
holda vujudga kelgan daromadlarning toʻliq yoki qisman byudjetga
522
olinishi. Ma’lum bir xarajatlarni amalga oshirmasdan olingan barcha
daromadlar davlatning ixtiyoriga oʻtishi kerak. Bu prinsipning ta’siri
ostiga subyektlar ma’muriyati notoʻgʻri, noqonuniy harakati (masalan,
davlat standartlarini buzish va boshqalar) natijasida olingan daromadlar
ham kiritilmogʻi lozim;
- ishlab chiqarishni kengaytirish va boshqa maqsadlar uchun
korxonaning rejalashtirilgan ehtiyojidan ortgan summalarni byudjetga
olish. Bu prinsip davlat byudjeti daromadlarini davlat korxonalarining
mablagʻlari hisobidan tashkil etishda qoʻllanilishi mumkin. U davlat
korxonalarining moliyaviy holatini tartibga soladi va bir vaqtning oʻzida
ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishda davlatning manfaatlarini ta’minlaydi;
- byudjet mexanizmining ragʻbatlantiruvchi ta’sirini ta’minlash.
Mablagʻlarni subyektlar ixtiyorida byudjetga oʻtkazilishi ularning
samarali faoliyat koʻrsatishga ragʻbatlantirishi kerak.
- byudjet daromadlarini shakllantirishda ulushli ishtirok etish. Bu
prinsip
byudjet
daromadlarini
aholi
mablagʻlari
hisobidan
shakllantirishda qoʻllanilib, uning natijasida aholi daromadlari
darajasiga bogʻliq ravishda bir qismi byudjetga oʻtkaziladi.
Davlat byudjetining daromadlari oʻzlarining manbalari, ijtimoiy-
iqtisodiy xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va toʻlovlarning turi,
mablagʻlarning tushish shakli va ularni byudjetga undirish metodlariga
muvofiq klassifikatsiya qilinishi mumkin.
Davlat byudjetining daromadlari oʻz manbalariga koʻra quyidagi
guruhlarga boʻlinadi:
- soliqli daromadlar;
- soliqsiz daromadlar;
- tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan) tarzda oʻtkaziladigan pul
mablagʻlari.
Byudjetning
soliqli
daromadlari
tarkibi
mamlakat
soliq
qonunchiligiga
muvofiq umumdavlat soliqlari va yigʻimlari, mahalliy soliqlar va
yigʻimlar, bojxona bojlari, boj yigʻimlari va boshqa boj toʻlovlari, davlat
boji, penya va jarimalardan iborat.
Soliqsiz daromadlar tarkibiga quyidagilar kiradi:
523
-davlat mulkidan foydalanish tufayli olingan daromadlar (soliqlar va
yigʻimlar toʻgʻrisidagi qonunchilikka muvofiq toʻlangan soliq va
yigʻimlardan soʻng);
-byudjet tashkilotlari tomonidan koʻrsatilgan toʻlovli xizmatlardan
kelgan daromadlar (soliqlar va yigʻimlar toʻgʻrisidagi qonunchilikka
muvofiq toʻlangan soliq va yigʻimlardan soʻng);
-fuqarolik-huquqiy, ma’muriy va jinoiy choralarni qoʻllash
natijasida olingan mablagʻlar, jumladan, jarimalar, musodaralar, tovon
toʻlashlar va davlat subyektlariga yetkazilgan zararlarni qoplash
boʻyicha olingan mablagʻlar hamda majburiy undirilgan boshqa
mablagʻlar;
- moliyaviy yordam koʻrinishidagi daromadlar (byudjet ssudalari va
byudjet kreditlaridan tashqari);
- boshqa soliqsiz daromadlar.
- Tushumlarning quyidagi koʻrinishlari ham byudjet daromadlari
tarkibida hisobga olinishi mumkin:
- davlat mulkini vaqtinchalik foydalanishga berish natijasida ijara
haqi yoki boshqa koʻrinishda olinadigan mablagʻlar;
- kredit muassasalaridagi hisobvaraqlarda byudjet mablagʻlarining
qoldigʻi boʻyicha foizlar koʻrinishida olinadigan mablagʻlar;
- davlat mulkiga tegishli boʻlgan mol-mulkni garovga yoki ishonchli
boshqaruvga berishdan olinadigan mablagʻlar;
-qaytarish va haq olish asosida boshqa byudjetlarga, xorijiy
davlatlarga yoki boshqa yuridik shaxslarga berilgan byudjet
mablagʻlaridan foydalanganlik uchun haq;
- davlatga qisman tegishli boʻlgan xoʻjalik jamiyatlari ustav
kapitalining hissasiga yoki aksiyalar boʻyicha dividendlarga toʻgʻri
keladigan foyda koʻrinishidagi daromadlar;
- davlat unitar korxonalari foydasining bir qismi (soliqlar va
yigʻimlar toʻgʻrisidagi qonunchilikka muvofiq toʻlangan soliq va
yigʻimlardan soʻng);
- davlatga tegishli boʻlgan mol-mulkdan foydalanish natijasida
olinadigan qonunchilikda koʻzda tutilgan boshqa daromadlar.
Byudjetning daromadlar qismini toʻldirishning manbalaridan biri
524
byudjet tizimida boshqa darajada turgan dotatsiyalar, subvensiyalar va
subsidiyalar yoki mablagʻlarni qaytarilmaslik va tiklamaslik shakllarida
olinadigan moliyaviy yordamdir. Bunday moliyaviy yordamlar
mablagʻlarni oluvchi byudjetning daromadlarida oʻz ifodasini topishi
kerak. Jismoniy va yuridik shaxslardan, xalqaro tashkilotlar va xorijiy
davlatlar hukumatlaridan qaytarilmaydigan yoki tiklanmaydigan shaklda
oʻtkazilayotgan mablagʻlar ham byudjetning shunday daromadlari
tarkibiga kiradi.
Hozirgi amaliyotda davlat byudjetining daromadlari quyidagi
tartibda klassifikatsiyalanadi:
1. Toʻgʻri (bevosita) soliqlar. Ularning tarkibiga yuridik
shaxslarning foydasidan olinadigan soliq; savdo va umumiy ovqatlanish
korxonalari uchun yagona soliq toʻlovidan davlat byudjetiga ajratmalar;
yagona soliq toʻlovidan (mikrofirmalar va kichik korxonalar bilan
birgalikda) davlat byudjetiga ajratmalar; jismoniy shaxslarning
daromadidan olinadigan soliqlar va tadbirkorlik faoliyati bilan
shugʻullanayotgan yuridik va jismoniy shaxslarning daromadidan
olinadigan qat’iy soliqlar kiradi.
2. Egri (bilvosita) soliqlar. Bu soliqlarning tarkibi qoʻshilgan qiymat
soligʻi; aksizlar; bojxona bojlari; jismoniy shaxslardan olinadigan
yagona boj toʻlovi; transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilgʻisi va
gaz iste’moliga jismoniy shaxslardan olinadigan soliqdan iborat.
3. Resurs toʻlovlari va mol-mulk soligʻi. Bu guruhga kiruvchi
soliqlar va toʻlovlar mol-mulk soligʻi; yer soligʻi; yerosti boyliklaridan
foydalanganlik uchun soliq va suv resurslaridan foydalanganlik uchun
soliqni oʻz ichiga oladi.
4. Ustama foydadan olinadigan soliq.
5. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun
soliq.
6. Boshqa daromadlar.
Oʻzining ijtimoiy-iqtisodiy belgisiga koʻra davlat byudjetining
daromadlari ikki guruhga boʻlinishi mumkin:
– xoʻjalik yurituvchi subyektlardan olinadigan daromadlar;
– aholidan tushumlar.
525
Mulkchilik shakliga koʻra davlat byudjetining daromadlari quyidagi
koʻrinishlarda boʻlishi mumkin:
– nodavlat sektordan olinadigan daromadlar;
– davlat xoʻjaliklaridan olinadigan daromadlar;
– aholidan olinadigan mablagʻlar.
Davlat byudjetining daromadlari majburiy yoki ixtiyoriy tarzda jalb
qilinishi mumkin. Bunda daromadlarni majburiy shaklda jalb qilish hal
qiluvchi rol
oʻynaydi. Ixtiyoriy shakldagi toʻlovlarga davlat
obligatsiyalarini va pul-buyum lotereyalarini realizatsiya qilishdan
olingan
tushumlar
kiradi.
Davlat
byudjeti
daromadlarini
shakllantirishdagi majburiylik – yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan
ma’lum bir mablagʻlar belgilangan muddatlarda byudjetga oʻtkazilishi
zarurligini anglatadi. U yoki bu toʻlovni qonun tomonidan majburiy deb
e’tirof etilishi toʻlanmagan summalarning majburiy undirilishini koʻzda
tutadi.
Subyektlarning daromadlari davlat byudjeti ixtiyoriga ikki xil
metodlarni qoʻllab, olinishi mumkin:
1) soliqli metodlar; 2) nosoliqli metodlar.
Soliqli metodlar uchun mablagʻlarning davlat byudjeti foydasiga
aniq belgilangan miqdorlarda va oldindan oʻrnatilgan muddatlarda
undirilishi xarakterlidir. Soliqlarning undirilishi mamlakat yalpi ichki
mahsuloti va milliy daromadining taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi
bilan bogʻliq. Ular yordamida xoʻjalik yurituvchi subyektlar va aholiga
tegishli boʻlgan mablagʻlarning bir qismi davlat ixtiyoriga oʻtkaziladi.
Soliqlarning tarkibiga qoʻshilgan qiymat soligʻi, aksizlar, daromad
(foyda) soligʻi, yer soligʻi, mol-mulk soligʻi va boshqa soliqlar kiradi.
Nosoliqli daromadlar davlatga tegishli boʻlgan korxona va
tashkilotlardan olinadigan toʻlovlardir. Davlat mulkiga aylanadigan va
qaytarishni talab etmaydigan mablagʻlar ham davlat byudjetining
daromadlari boʻlishi mumkin.
| 